چکیده: آب، یکی از اصلیترین » ایزد « یا » نگهبان « یا » فرشته « مضمون مضامین و درونمایههای تجسمی فرهنگهای خاورنزدیک تبدیل شده و بعدها نیز ابتدا در میان الواح و سالنامههای درباری و بعد متون مقدس جایگاهی ویژه به خود اختصاص میدهد. بهنظر میرسد با پیدایش و فراگیری دین اسلام این درونمایه همچنان بهنوعی به حیات خویش ادامه میدهد. این پژوهش به واکاوی این فرضیه اختصاص دارد و آن را در سهسطح پیش میبرد. سطح نخست به شواهد و آثار مکتوب و باستانشناختی از حضور این شخصیت در فرهنگهای خاورنزدیک و بهویژه ایران پیشازاسلام اختصاص دارد. در سطح دوم نیز شواهد همین درونمایه در میان آثار مکتوب، اعم از متن مقدس قرآن، احادیث و روایات شیعی و متون ادب فارسی سدههای میانه اسلامی پیگیری و شواهد مادّی آن نیز در میان بیانهای تجسمی، بهویژه نگارگریها پیگیری میشود. در این زمینه غنای تصاویر موجود در کتب عهد قاجار قابل توجه است. سطح سوم به شرح مختصر برخی شواهد مردمنگاشتی در مورد مراسم و آداب و رسوم معطوف به آب در نقاط مختلف ایران اختصاص دارد. چند نمونه قومنگاشتی، هریک با هدفی مشخص، برای تحصیل درکی عمیق و جامعتر نسبت به شاخصههای شخصیت منسوب به آب در این سطح معرفی میشود.