تصوّف، هم چون شیوه ای در مواجهه و برخورد با جهان و انسان، مبتنی بر شناخت شهودی و شخصی، در زمینه ی فرهنگ دینی سر برآورد، رشد یافت و بالید و در طول تاریخ، با وجود فراز و نشیب های بسیار توانست به حیات خویش ادامه دهد و مانند هر اندیشه ی پرکششی، شیفتگان و مخالفان را به خود فراخواند. این شیوه از نگرش و روش، با همه ی معنویّاتی که در آن موج می زند، هم چون بسیاری از نگرش ها و روش ها از کژروی های بی منطقانه برکنار نبوده و گاه هم چون ابزاری گردیده است برای سودجویان، فرصت طلبان و ریاکاران. کژروی های بی منطقانه ای که البته از سوی منتقدان بی پاسخ نماند. مولوی و جامی، در زمره ی شاعران، عارفان و متفکّرانی منتقد و کم نظیرند که در برابر این بی رسمی های رفتاری ساکت نماندند و هر کدام در آثارشان به بررسی صوفیان راستین و صوفی نمایان پرداخته، انگیزه های فردی، اجتماعی و ویژگی های اینان را برشمردند. پایان نامه در راستای شناخت همین فراز و فرودهای صوفیانه، در دو جستار کلّی: الف) کلّیات و بنیادهای نظری پژوهش و ب) بررسی صوفیان صادق و صوفیان کاذب در مثنوی معنوی و هفت اورنگ جامی و طیّ گفتارهایی بیست و سه گانه نگاشته و فراهم آمده است.