این مطالعه به منظور ارزیابی گیاه سرخارگل و هلیله سیاه به عنوان افزودنی های غذایی گیاهی و اثر آنها بر عملکرد، قابلیت هضم و پاسخ ایمنی جوجه های گوشتی در قالب سه آزمایش انجام شده است. در آزمایش اول اثر افزودن پودر ریشه سرخارگل و دانه هلیله سیاه به عنوان افزودنی غذایی جایگزین آنتی بیوتیک در جیره جوجه های گوشتی بررسی شد. پانصدو چهل و چهار قطعه جوجه نر 7 روزه (راس 308) به صورت تصادفی بین هشت تیمار آزمایشی (دارای 4 تکرار، هر تکرار شامل 17 قطعه جوجه) شامل جیره شاهد بدون افزودنی، جیره آزمایشی حاوی آنتی بیوتیک فلاوفسفولیپول 0.6% (ppm 650) و شش جیره آزمایشی حاوی پودر سرخارگل و هلیله سیاه در سطوح 0.5، 1 و 2 درصد جیره توزیع شدند. وزن بدن جوجه ها در 7، 21 و 42 روزگی و مصرف خوراک به صورت هفتگی اندازه گیری شد. در 28 روزگی، 2 میلی گرم در میلی لیتر لیپوپلی ساکارید باکتری اشرشیا کلی سویه 055-b5 (یا سرم فیزیولوژی) به ازای کیلوگرم وزن بدن به داخل محوطه بطنی 8 جوجه در هر تیمار تزریق شد. پس از 24 ساعت، جوجه ها برای اندازه گیری وزن اندام های حیاتی، گلبول های سفید و بیان ژن های cox-2 و il-17 کشتار شدند. در 42 روزگی برای ارزیابی فراسنجه های بیوشیمیایی سرم از 8 جوجه در هر تیمار خون گیری شد و سپس این جوجه ها کشتار شدند. نتایج آزمایش نشان داد بیان ژن il-17 در جوجه هایی که با سرخارگل 2% و هلیله سیاه 1 و 2% تغذیه شده بودند نسبت به تیمارها شاهد مثبت (با تزریق lps) کاهش یافت. بیان ژن cox-2 تیمارهای حاوی گیاه (به جز سرخارگل و هلیله سیاه 0.5%) در مقایسه با تیمار شاهد مثبت کاهش یافت. در تیمار شاهد مثبت تعداد لنفوسیت کمتر و نسبت هتروفیل به لنفوسیت بیشتر از سایر تیمارها بود. نتایج عملکرد در پایان دوره آزمایش (42 روزگی) نشان داد که وزن بدن و افزایش وزن بدن تیمار هلیله سیاه 2% کمتر از شاهد بود. در مقایسه با آنتی بیوتیک نیز تیمارهای سرخارگل 1% و هلیله 0.5% وزن بدن مشابهی را نشان دادند. مصرف خوراک و ضریب تبدیل غذایی تیمارهای آزمایشی تفاوتی معنی داری نداشت. در 42 روزگی سطح فسفر و فعالیت آنزیم آلانین آمین ترانسفراز تیمارهای حاوی سرخارگل و هلیله سیاه به صورت معنی داری کمتر از سایر تیمارهای آزمایشی بوده است. وزن روده برای تیمار آنتی بیوتیک به صورت معنی داری کمتر از سایر تیمارهای آزمایشی و وزن طحال در تیمارهای سرخارگل 0.5% و هلیله سیاه 2% بیشتر از تیمار شاهد بوده است. در بین فراسنجه های کیفیت گوشت، رطوبت گوشت ران تیمارهای هلیله سیاه افزایش و پروتئین خام گوشت سینه و ران تیمارهای سرخارگل کاهش یافت. ph گوشت ران تیمار شاهد افزایش معنی داری را در روز 120 ذخیره سازی نسبت به تیمارهای آزمایشی نشان می دهد. سطوح بالای افزودنی های گیاهی در روز 120 ذخیره سازی باعث کاهش مانول دی آلدئید گوشت سینه شد. برای گوشت ران این روند برای روز 60 و 120 ذخیره سازی مشاهده می شود. نتایج این آزمایش نشان داد که سطح 1% سرخارگل و 0.5% هلیله سیاه به عنوان افزودنی های غذایی جایگزین آنتی بیوتیک با اثرات مطلوب بر کیفیت گوشت و سیستم ایمنی می تواند در جیره جوجه گوشتی استفاده شود. در آزمایش دوم به منظور بررسی اثر افزودنی های غذایی گیاهی بر قابلیت هضم مواد مغذی از 120 قطعه جوجه های نر سویه راس 308 استفاده شد که در هشت تیمار آزمایشی مشابه تیمارهای آزمایش اول از یک روزگی توزیع شدند. در روز 21 پرورش تعداد 6 جوجه از هر تیمار در قفس های متابولیکی قرار گرفتند و با جیره های آزمایشی دارای 0.3% دی اکسید کروم تغذیه شدند. اکسید کروم و مواد مغذی نمونه های خوراک و مدفوع اندازه گیری و ضرایب قابلیت هضمی ماده خشک، ماده آلی، ماده خشک ماده آلی، انرژی و پروتئین خام محاسبه شدند. نتایج این آزمایش نشان می دهد که تیمارهای آزمایشی بر قابلیت هضم ماده خشک و پروتئین خام اثر معنی داری نداشته اند. ضریب قابلیت هضم ماده آلی و ماده خشک ماده آلی تیمار هلیله سیاه 2% به صورت معنی داری کمتر از تیمار شاهد است و نسبت به تیمار آنتی بیوتیک تمامی تیمارهای حاوی گیاه به جز تیمار سرخارگل 1% کاهش معنی داری را نشان می دهند. ضریب قابلیت هضم انرژی تیمارهای سرخارگل 0.5% و هلیله سیاه 1 و 2% نسبت به تیمار آنتی بیوتیک کاهش معنی داری یافت. نتایج این آزمایش نشان می دهد که تیمار سرخارگل 1% ضریب قابلیت هضمی قابل مقایسه ای با تیمار آنتی بیوتیک دارد، اما هلیله سیاه قابلیت هضم مواد مغذی را کاهش داد. آزمایش سوم برای بررسی عصاره سرخارگل و هلیله سیاه به عنوان یاور واکسن طراحی شد. 270 قطعه جوجه نر سویه راس 308 از روز سوم پرورش در نه تیمار آزمایشی شامل تیمار شاهد (بدون افزودنی)، تیمار لوامیزول با غلظت 15 میلی گرم، عصاره سرخارگل در سطوح 100، 200 و 400 میلی گرم و عصاره هلیله سیاه به میزان 50، 100، 200 و 400 میلی گرم برای هر کیلوگرم وزن بدن تقسیم شدند. افزودنی ها به صورت خوراکی در آب آشامیدنی برای مدت پنج روز پیاپی در اختیار جوجه ها قرار داده شد و سپس تمامی جوجه ها با ویروس نیوکاسل کلون cl/79 به میزان 1.5 دز واکسینه شدند. عملکرد جوجه ها هر هفته اندازه گیری شد. در روزهای 7، 14، 21 و 28 روزگی از شش جوجه در هر تیمار از طریق ورید بال خونگیری شد و سپس کشتار و اندام های بدن وزن شدند. سطح تیتر آنتی بادی بر علیه ویروس نیوکاسل در سرم خون اندازه گیری شد. بیان ژن inf-? نیز در 21 روزگی در طحال تعیین گردید. نتایج آزمایش نشان داد که تیمارهای آزمایشی اثری بر صفات عملکردی و وزن اندام های بدن جوجه های آزمایشی نداشته اند. در 28 روزگی تیتر آنتی بادی برای تیمارهای سرخارگل 400 و هلیله 200 بیشتراز تیمارهای شاهد و لوامیزول بوده است. این روند در روزهای 21 و 35 روزگی نیز دیده شد. نتایج بیان ژن inf-? بر مبنای ct تصحیح شده تیمار شاهد و هللیله سیاه 50 کمتر از سایر تیمارهای آزمایشی بود. با نرمال کردن ct برای تیمارهای دارای یاور گیاهی، تیمارهای سرخارگل 400 و هلیله سیاه 200 بیشترین و هلیله سیاه 50 و 100 کمترین سطح بیان ژن inf-?را داشتند. به صورت کلی نتایج این آزمایش نشان می دهد که سطح 400 میلی گرم سرخارگل و 200 میلی گرم هلیله سیاه باعث بهترین پاسخ ایمنی اکتسابی شدند. به صورت کلی نتایج آزمایش های این مطالعه نشان می دهد که استفاده از سرخارگل و هلیله سیاه به عنوان افزودنی های گیاهی می تواند بدون اثرات جانبی جایگزین آنتی بیوتیک محرک رشد شود. همچنین این گیاهان کیفیت گوشت را با خصوصیات آنتی اکسیدانی شان بهبود داده و سیستم ایمنی را به وسیله خصوصیات ضدالتهابی تعدیل نمایند. از طرفی استفاده از عصاره گیاهان سرخارگل و هلیله سیاه می تواند به عنوان یاور خوراکی واکسن در پرورش جوجه گوشتی استفاده نمود.