رشد سریع جمعیت، کشاورزی متراکم و صنعتی شدن سبب تولید مقادیر زیادی ضایعات آلی از جمله کودهای دامی و زباله های شهری و صنعتی می شود که اغلب سوزانده یا دفن می گردند. این امر موجب آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی گشته و خطری جدی برای سلامتی جامعه محسوب می شود. معمول ترین روش های تبدیل مواد زاید آلی به کودهای آلی، تهیه کمپوست و ورمی کمپوست می باشد. این مواد به عنوان کود آلی از جایگاه خاصی در مدیریت پایدار برخوردار می باشند. بیش از 97 درصد نیتروژن پسماندهای آلی در قالب ملکول های آلی می باشد که باید به شکل معدنی و قابل استفاده گیاه تبدیل شوند. لذا آگاهی از تأثیر ورمی کمپوست بر فرایند معدنی شدن نیتروژن آلی خاک و آنزیم های موثر بر این فرایند به منظور ارزیابی بهتر نیاز کودی محصولات لازم است. هدف از این مطالعه بررسی تأثیر ورمی کمپوست حاصل از کود گاوی و فیلترکیک نیشکر در مقایسه با کود اوره، بر سرعت معدنی شدن خالص نیتروژن، نیتریفیکاسیون خالص، فعالیت آنزیمی خاک و سنجش پاسخ گیاه گندم به تیمارهای کودی فوق در مقایسه با شاهد می باشد. این تحقیق در قالب طرح کاملاً تصادفی و به صورت آزمایش فاکتوریل در سه تکرار انجام شد. تیمارها شامل عامل خاک در سه سطح (شرودان، لنگرود و زاینده رود) و عامل کود در پنج سطح (کود گاوی، فیلترکیک نیشکر، ورمی کمپوست های کودگاوی و فیلترکیک نیشکر، اوره و شاهد) می باشند. نمونه برداری خاک به صورت مرکب انجام شد. نمونه های خاک پس از انتقال به آزمایشگاه هواخشک شده و از الک 2 میلی متری عبور داده شد. نمونه های کود آلی نیز پس از هواخشک شدن از الک 4 میلی متری عبور داده شد. به هریک از خاک ها به طور جداگانه سطوح معین (معادل 100 کیلوگرم در هکتار نیتروژن) از پنج منبع کودی مورد اشاره اضافه گشت. تیمار شاهد، بدون کودآلی در نظر گرفته شد. سپس معدنی شدن کربن آلی خاک، معدنی شدن بی هوازی و هوازی نیتروژن، نیتریفیکاسیون، فعالیت آنزیم های اوره آز و ال گلوتامیناز، عملکرد وزن خشک و جذب نیتروژن گندم در آن ها اندازه گیری گردید. تأثیر کود آلی، خاک و اثر متقابل آن ها بر ویژگی های مورد بررسی معنی دار شد. معدنی شدن کربن و نیتروژن آلی، شاخص بی هوازی نیتروژن قابل استفاده (nava)، نیتریفیکاسیون، فعالیت آنزیم های اوره آز و ال گلوتامیناز، عملکرد وزن خشک و جذب نیتروژن اندام هوایی با افزودن اوره به هرسه تیمار خاک نسبت به شاهد افزایش یافت. معدنی شدن کربن آلی (به جز تیمار ورمی کمپوست فیلترکیک نیشکر در خاک شرودان و لنگرود)، nava، معدنی شدن نیتروژن (به جز تیمارهای ورمی کمپوست در خاک لنگرود)، نیتریفیکاسیون، فعالیت اوره آز (به جز تیمارهای ورمی کمپوست در خاک لنگرود)، وزن خشک اندام هوایی و ریشه در برداشت دوم و جذب نیتروژن اندام هوایی و ریشه در هردو برداشت در تیمارهای ورمی کمپوست شده نسبت به ماده اولیه افزایش یافت. معدنی شدن نیتروژن با معدنی شدن کربن آلی (**42/0r=)، nava(**83/0r=)، نیتریفیکاسیون (**66/0r=)، وزن خشک اندام هوایی (**58/0r= در برداشت اول و **5/0r= در برداشت دوم) و جذب نیتروژن اندام هوایی (*32/0r= در برداشت اول و **54/0r= در برداشت دوم) همبستگی مثبت و معنی داری نشان داد. ارتباط قوی و معنی داری (**88/0r=) بین فعالیت آنزیم اوره آز و ال گلوتامیناز مشاهده گردید. همبستگی مثبت و معنی داری بین عملکرد وزن خشک اندام هوایی گندم با جذب نیتروژن توسط آن (**85/0r= در برداشت اول) و (**53/0r= در برداشت دوم) مشاهده گردید. نتایج این تحقیق نشان می دهد که می توان از ویژگی معدنی شدن یک روزه کربن به عنوان شاخصی جهت تخمین معدنی شدن نیتروژن در خاک های تیمارشده با کودهای آلی استفاده کرد. با افزایش معدنی شدن نیتروژن، جذب نیتروژن توسط گندم و در نتیجه عملکرد این گیاه افزایش یافته است. وزن خشک اندام هوایی گندم در هر دو برداشت، با افزایش فعالیت آنزیمی خاک بیشتر شده است.