در این پژوهش، مسأله ی کلامیِ رابطه ی دینِ اسلام و مردم سالاری را به مسأله ی جامعه شناختیِ تأثیر دیدگاه ها و مواضع روحانیتِ شیعه بر شیوه های مردم سالارانه ی اداره ی جامعه تبدیل کردیم و هدفمان این بود که این تأثیر را از دل جنبش های نیمه ی اول سده ی 20 میلادی در ایران و گذارهای دموکراتیکِ موفّق یا ناموّفق در جنبش مشروطه و جنبش ملّی استنباط نماییم. ما نشان دادیم که مناسب ترین روش و رویکرد پژوهشی برای بررسی این موضوع، تحلیل تطبیقی- تاریخی در حوزه ی راهبردی جامعه شناسی تاریخیِ تحلیلی است و در نهایت، سه جنبش گذار در سه دوره یا مقطع تاریخی را برای مقایسه ی تاریخی در نظر گرفتیم: جنبش مشروطه، جنبش ملّی اول و جنبش ملّی دوم. سپس، با بررسیِ نظری در حوزه های تحول فرهنگی (نظریه های سکولاریزاسیون در رابطه با تأثیر مدرنیته بر دین)، تحول اجتماعی (نظریه های مربوط به گسترش نظام جهانی و جنبش های اجتماعی) و تحول سیاسی (نظریه های گذار به مردم سالاری)، یک چارچوب تئوریک را شکل داده و با توجه به شرایط و خصوصیات کلی تاریخ ایران و جهان در دوره ی مورد نظر، مدلی برای تبیین گذار در ایران، از آن چارچوب استخراج نمودیم. در مرحله ی بعد، این مدلِ پیشنهادی را پایه و مبنای مقایسه ی تاریخیِ سه واقعه ی گذار در سه دوره ی مذکور قرار داده و آن را به روش تحلیل تطبیقی- تاریخی، آزمون کردیم و در این تحلیل، از روش های توافق میل، تحلیل بولی و مقایسه ی ترتیبی استفاده نمودیم. به منظور تهیه ی جدول های ارزش اسمی و ترتیبی، کار پژوهش را با تحلیل رواییِ عوامل علّی گذار و خود گذار آغاز کردیم و نهایتاً دیدیم که مدل تبیینیِ گذار در ایران، در محکِ تحلیل تطبیقی- تاریخی رد نشد، بلکه با حذف شروط نالازم و تشخیص ترکیب های علّی مهم، شناخت دقیق تری را از عوامل علّیِ گذار به مردم سالاری، در اختیار ما قرار داد. البته، در ضمنِ تحلیل روایی این جنبش ها، زمینه ها و عوامل و نتایج سیاسی گذارها به طور تطبیقی، توضیح داده شد. همچنین، در بخش تغییرات نهاد دین، بازنگری نظری و عملی نخبگان دینی ِ ایران در رویارویی با نوخواهی و نوسازی مورد بررسی قرار گرفت (هدف های مقدماتی و فرعی پژوهش). حال که عوامل و متغیرهای علّی گذار به مردم سالاری در ایرانِ نیمه ی اول سده ی 20م معلوم شده اند، می توانیم موقعیت دیدگاه ها و مواضع روحانیت را در میان این عوامل علّی، تعیین کرده و تأثیر روحانیت را بر ظهور یا عدم ظهور مردم سالاریِ ایرانی، در قالب مفاهیم اجتماعی تحلیل نماییم، و این پاسخ به پرسش عمده و هدف اصلی این پژوهش است که در آغاز رساله مطرح گردید.