چکیده پایه نظری این پژوهش، نظریه نقش گرای نظام مند هالیدی و بحث انسجام است. در هر متنی سلسله عواملی درکارند که بدان متنیت می بخشند. این عوامل که زیر عنوان انسجام صوری دسته بندی شده اند، شامل ارجاع، حذف، جایگزینی، عوامل ربطی و انسجام واژگانی است. بر این اساس، این مسأله مطرح می شود که آیا ممکن است غیر از عوامل انسجام صوری عواملی دیگر نیز باعث انسجام متن شود و اینکه نحوه توزیع عوامل انسجام در متون مختلف، چه نقشی در تفاوت میان آنها می تواند داشته باشد. برای پاسخ به سوال مزبور دو دسته از متون کهن نثر مرسل و فنی زبان فارسی، انتخاب شد و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، چگونگی توزیع عوامل انسجام در هر متنی بررسی، تحلیل و مقایسه شد و پس از تحلیل داده ها، این نتیجه حاصل شد که عواملی دیگر (عوامل بلاغی) نیز در انسجام متون موثرند که در کنار عوامل صوری انسجام نهایتاً در جهت انسجام مفهومی متن عمل می کنند. همچنین معلوم شد که بخشی از عوامل انسجام صوری،یعنی حذف از میان عوامل دستوری و ترادف و تکرار واژگانی از میان عوامل واژگانی، با تقسیم بندی متون به دو دسته فنی و مرسل ارتباط دارد. بخش دیگر یعنی عوامل ارجاع، جایگزینی و عوامل ربطی به طور یکسان در هر دو دسته از متون توزیع شده اند و نقشی در تفاوت میان این دو دسته متون ندارند؛ زیرا تغییرات زبانی در دو دسته از متون به اندازه ای نیست که باعث تفاوت میزان بسامد و یا چگونگی به کار رفتن این عوامل دستوری انسجام بخش در این دو دسته از متون گردد. عوامل انسجام بلاغیِ تشبیه مرکب و تمثیل با ایجاد ارتباط میان دو پاره از متن که بخش نخست در حکم مشبه و بخش دوم در حکم مشبه به است باعث ایجاد انسجام در هر دو دسته از متون مرسل و فنی شده اند که بسامد این عوامل در متون فنی بیشتر است. عواملی چون تشبیه بلیغ و استعاره با ایجاد شبکه تداعی هایمرتبط با دیگر اجزای متن، در انسجام متن دخیلند. کنایه با ارجاع به بافت برون متنی باعث تقویت انسجام مفهومی متن می شود. در متون نثر فنی تصرف نویسنده در کنایه باعث ایجاد پیوند آن با دیگر اجزای متن و در نتیجه انسجام بخشی آن می شود. واژگان کلیدی: انسجام صوری- انسجام مفهومی- انسجام بلاغی- نثر مرسل – نثر فنی - هالیدی.

دراین تحقیق، نثر فارسی کتاب کیمیای سعادت، نوشت? امام محمد غزالی که یکی از نمونه های نثر ساد? فارسی (قرن پنجم هجری) به حساب می آید، از دیدگاه رده شناسی بررسی شد. حجم نمون? مورد بررسی، پنج درصد از متن اصلی کتاب مذکور بود که براساس سه محور رده شناختی ترتیب اجزای اصلی جمله، ترتیب صفت و موصوف و ترتیب مضاف و مضاف الیه، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. داده های بررسی شده در نرم افزار اکسل، نسخ? 2010 وارد گردید و مورد تحلیل آماری قرارگرفت. نتایج تحقیق نشان داد که نثر فارسی کتاب کیمیای سعادت از نظر ترتیب اجزای اصلی جمله عمدتاً الگوی sov با (85.5%) است. اما پس از آن به ترتیب الگوهای ov با (6.5%)، sv (3.7%)، osv (2%)، svo (1.6%) و ovs (0.5%) نیز در آن به چشم می خورد. به علاوه ترتیب صفت و موصوف دراین متن، na و ترتیب مضاف و مضاف الیه ng است. بر این اساس می توان نثر فارسی این کتاب را عمدتاً متعلق به رد? زبانی عمل-عامل دانست. اما آرایش سازه های اصلی جمله در آن استثنائا ov است؛ زیرا زبان فارسی نسبت به آرایش این سازه های اصلی حساسیت نداشته و شاهد الگوی svo و یا حتی دیگر الگوها نیز هستیم.