مطالعه پایداری و سازگاری عملکرد دانه در شرایط محیطی مختلف از اهمیت ویژه ای در اصلاح نباتات برخوردار است. به منظور بررسی سازگاری و پایداری عملکرد دانه ژنوتیپ های گندم و انتخاب و معرفی پرمحصول ترین آن ها برای مناطق گرمسیر دیم کشور، آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در دو شرایط محیطی (تنش خشکی و بدون تنش خشکی) با 40 ژنوتیپ گندم نان درسه تکرار و به مدت سه سال زراعی( 88-90 ) در دانشگاه شهید باهنر کرمان اجرا شد. پس از تجزیه واریانس ساده برای هر شرایط محیطی در هرسال و اطمینان از یکنواختی واریانس خطای آزمایشی، تجزیه واریانس مرکب برای تمام مناطق و سال ها انجام شد. نتایج نشان داد که اثر اصلی ژنوتیپ و شرایط محیطی در سطح احتمال ا% معنی دار شد که حاکی از تفاوت بین ژنوتیپ ها و بین شرایط محیطی دارد. اثر اصلی سال و اثر متقابل سال * محیط معنی دار نشد. یعنی بین سه سال از لحاظ شرایط محیطی تفاوت معنی داری وجود ندارد. اثر متقابل ژنوتیپ * شرایط محیطی * سال معنی دار بود که دلالت بر واکنش متفاوت ژنوتیپ ها در سه سال در دو شرایط محیطی بود. بیشترین میانگین عملکرد دانه مربوط به رقم g32 (شیراز) با میانگین عملکرد 50/4 تن در هکتار و کمترین آن مربوط به رقم g31 (شاه پسند) با میانگین عملکرد 97/1 تن در هکتار بود. با توجه به معنی داری اثر متقابل ژنوتیپ × محیط می توانیم تجزیه پایداری عملکرد دانه با استفاده از پارامترهای مختلف پایداری بررسی کنیم. بر اساس نتایج روش واریانس محیطی و ضریب تنوع ژنوتیپی رقم g5 (آذر2) با واریانس محیطی و ضریب تنوع حداقل و عملکرد بالاتر از میانگین دارای سازگاری عمومی مطلوب بود و رقم g32 (شیراز)، با حداکثر واریانس محیطی و ضریب تنوع و عملکرد بالا دارای سازگاری خصوصی به شرایط مطلوب و رقم g8 (بزوستایا) با واریانس محیطی و ضریب تنوع بیشتر و عملکرد کمتر ناپایدارترین رقم بودند. بر اساس نتایج معیارهای پایداری اکووالانس ریک، واریانس پایداری و معیار پایداری پلستید و پترسون رقم g2 (الموت) و g19 (کویر) با عملکرد بالاتر از میانگین و اکووالانس ریک، واریانس پایداری و معیار پایداری پلستید و پترسون کمتردارای سازگاری عمومی مطلوب بود. ارقام g32 (شیراز) دارای سازگاری خصوصی به شرایط مطلوب و g8 (بزوستایا) با بیشترین اثر متقابل و عملکرد کمتر ناپایدارترین بودند. نتایج تجزیه پایداری به روش رگرسیونی فینلی و ویلکینسون با تست bl=1 نشان داد که ارقام g4 (آزادی)، g29 (سبلان)، با عملکرد بیشتر و ضریب رگرسیونی نزدیک به یک دارای سازگاری عمومی مطلوب هستند. ارقام g32 (شیراز)، دارای سازگاری خصوصی به شرایط مطلوب دارد و رقم g20 (مهدوی)، دارای سازگاری خصوصی به شرایط نامطلوب دارد. ارقام g31 (شاه-پسند)، g34 (استار) و g8 (بزوستایا)، با ضریب رگرسیون دورتر به 1 و هم چنین عملکرد کمتر، ناپایدارترین ارقام شناخته شدند. با تست bl=0 ، رقم g4 (آزادی)، با بیشترین عملکرد و ضریب رگرسیون غیر معنی دار با صفر دارای پایداری بیولوژیکی بود. بر اساس نتایج روش ابرهارت و راسل و هم چنین پرکینز و جینکز ژنوتیپ g2 (الموت) با عملکرد بالاتر از میانگین کل و ضریب رگرسیونی غیر معنی دار با یک و انحراف از رگرسیون مرکب غیر معنی دار با صفر و ضریب تبیین بالاتر پایدارترین رقم قرار گرفت. بر اساس روش میانگین رتبه پارامترها نیز g2 (الموت) و g19 (کویر) با عملکرد بالاتر از میانگین و رتبه بهتر پایداری مطلوب داشت. نتایج حاصل از تجزیه واریانس روش امی نشان داد که دو مولفه اول 80/70 درصد از مجموع مربعات اثر متقابل ژنوتیپ × محیط را تبیین نمودند. در مقایسه با روش رگرسیونی ابرهارت و راسل که در آن 7/29 درصد از مجموع مربعات اثر متقابل ژنوتیپ × محیط توسط مدل خطی توجیه گردید، در مدل ammi2 این سهم در حدود 38/2 برابر بیشتر از سهم مولفه خطی رگرسیون بود. بر اساس نتایج بای پلات فاکتور اول و عملکرد دانه، ژنوتیپ های g5 (آذر2)، با عملکرد بالاتر از میانگین کل و ipc1 نزدیک به صفر، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ شناسایی شد. هم چنین محیط های 1 و 6 با ipc1 نزدیک به صفر دارای واکنش مشابهی از نظر آثار متقابل نشان می دهند. رقم g31 (شاه پسند) به محیط های 4 و 6 سازگاری خصوصی نشان می دهد. بر مبنای نتایج بای پلات فاکتور دوم و عملکرد دانه، ژنوتیپ های g2 (الموت)، g24 (نیک نژاد) و g19 (کویر) با عملکرد بالاتر از میانگین کل و ipc2 نزدیک به صفر، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها شناسایی شدند. بر مبنای نتایج بای پلات فاکتور اول و دوم، ارقام g19 (کویر) و g16 (هیرمند)، با ipc1 و ipc2 نزدیک به صفر بهترین پایداری و سازگاری عمومی مطلوب را داشتند. رقم g31 (شاه پسند) دارای سازگاری خصوصی به محیط های4 و 6 هست. رقم g20 (مهدوی) نیز دارای سازگاری خصوصی به محیط 5 دارد. بر اساس روش asv نیز g19 (کویر) و g2 (الموت)، با عملکرد بالا و asv کمتر پایداری مطلوب داشتند. درکل رقم الموت و کویر در اکثر روش ها بیشترین سازگاری و پایداری را در اختیار داشت. رقم شیراز در اکثر روش ها دارای سازگاری خصوصی برای شرایط مطلوب و بزوستایا جزو ارقام ناپایدار بود.