تمدن به عنوان یک پدیده انسانی، اجتماعی دارای ابعاد گسترده در حیطه های مختلف می باشد و لزوم وجود اندیشه و دانش برای ساختن تمدن، امری مسلم و اجتناب‏ناپذیر است و بدون آن تمدن بنیان نمی پذیرد. در تمدن اسلامی نیز چنین بوده و بُعد علمی آن محصول تلاش های علمی بی شماری در طول تمدن اسلامی می باشد. در این میان امام صادق(ع) با تلاش های علمی گسترده خویش و تربیت اصحاب و شاگردان دانشمند، نقش بسیار چشمگیری در این زمینه داشته است. وجود انبوه روایات امام صادق(ع) در منابع شیعه و اهل سنت بیانگر نقش علمی حضرت در زمان خویش می باشد، به ویژه که عالمان بزرگ و امامان اهل سنت نیز خود را مفتخر به شاگردی آن حضرت می دانند. از طرفی در دوره زمانی امام ورود آثار ملل مختلف، مسلمانان را با چالش عظیمِ علمی مواجهه کرد که در اینجا نیز امام صادق(ع) با رهنمودهای عالمانه خویش، روش علم آموزی اسلامی را به دانشجویان علم در هر نقطه و با هر گرایش و مذهب آموزش داد، به طوری که تعداد شاگردان مکتب حضرتش را تا چهار هزار و بیشتر دانسته اند، همین تلاش های امام باعث شد، توجه به علم و دانش به عنوان یک بُعد تمدنی در میان مسلمانان نهادینه شود و بعدها همین شاگردان و نسل های بعدی آنها توانستند، با همین بن مایه های علمی، در قرون چهارم و پنجم هجری، تمدن اسلامی و به ویژه علم و دانش اسلامی را به اوج شکوفایی برسانند. از این رو شناخت نظریه های امام صادق(ع) در زمینه چیستی علوم، شکل گیری و ترویج آن و نوع نگاه امام براساس روایات و آموزه های ایشان، با تکیه بر سیره عِلمی ایشان در فصول مختلف بیان شده و نقش عَملی امام نیز در علوم نقلی، عقلی و طبیعیات با ذکر رشته های هر علم به شناخت نقش امام کمک زیادی خواهد کرد که به آن در فصلی جداگانه می پردازیم.

نسل امیرالمومنین علی(ع) ، از طریق امام حسن، امام حسین، ابو الفضل العباس(، محمد حنفیه و عمر بن علی معروف به اطرف، ادامه یافته، و خاندان های علویون از نسل این فرزندان پدید آمده است. بیشتر خاندان امام حسن(ع) از نظر مذهبی دارای گرایش زیدی بودند، و پس از یحیی بن زید، محمد نفس زکیه و ابراهیم بن عبدالله را از امامان زیدیه به شمار می آوردند. خاندان امام حسین(ع) به رهبری ایمه شیعه، پایه گذار مذهب امامی شدند؛ هر چند مذاهبی نظیر اسماعیلیه، فطحیه و زیدیه به این خاندان نسبت داده شده است. خاندان محمد حنفیه به مذهب کیسانی گرایش و انتساب پیدا کردند، و یکی از فرزندان او به نام حسن، موسس فرقه مرجیه شد. در بعد سیاسی، این سه خاندان دارای گرایش ضد اموی و ضد عباسی بودند. خاندان ابو الفضل( امامی بوده، و از نظر سیاسی نیز گرایش ضد اموی داشته اند. نوادگان عباس( نزد علمای رجال با عناوین قوی الایمان، فصیح، فقیه، ادیب و زاهد معرفی شده اند. عمر بن علی نیز از طرف علمای تراجم، تنها به پاک دامنی و بخشش وصف شده است. نسل چهارم بنی عمر گرایش به مذهب اسماعیلیه داشته، و معدودی از فرزندان ایشان سیاست ضد عباسی اتخاذ کرده اند. روابط خاندان علوی در آغاز، به صورت مسالمت آمیز بود، و در اواخر قرن اول اولین انشعاب مذهبی سیاسی توسط ابوهاشم فرزند محمد حنفیه با مذهب کسیانی شکل گرفت. مذهب زیدیه نیز در نیمه اول قرن دوم توسط یحیی بن زید پایه ریزی شد، و پس از آن خاندان بنی حسن(ع) از نظر سیاسی و مذهبی به سوی آن گرایش پیدا کردند. فرزندان امام حسین(ع) به رهبری ایمه اطهار از نظر مذهبی و سیاسی گرایش امامی داشته، و در مقابل دشمنان برخورد غیرمستقیم و مبارزه غیرمسلحانه را با توجه به شرایط زمانی اتخاذ می کردند. از ابتدای قرن اول تا غیبت صغری، بیشترین روابط سیاسی مذهبی، میان خاندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بر مبنای گرایش امامی و زیدی رقم خورده است

پژوهش حاضر به بررسی سیر تاریخی تشیع در حجاز، تا پایان قرن دوم هجری پرداخته است. حجاز، زادگاه اسلام، تشیع و موطن پیامبر(ص) و ایمه معصومین(ع) می باشد. تشیع، مذهبی است که اعتقاد دارد امام علی(ع) و اولاد طاهرینش توسط پیامبر(ص) ، برای امامت منصوب شده اند. پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) عده ای از سران انصار و مهاجرین، با نادیده گرفتن اعلام مکرر پیامبر(ص) در مورد جانشینی علی(ع) برای خلافت، با دسیسه خلیفه تعیین کردند؛ و علی(ع) ناچار برای حفظ اساس اسلام، از خلافت که حق ایشان بود، گذشت، ولی همواره به بیان حقانیت خود می پرداخت. جامعه نخستین شیعه از اصحاب گران قدر پیامبر(ص) بودند، که تشیع را به نسل های بعد منتقل کرده، و پس از خلافت عثمان، از لحاظ سیاسی زمینه خلافت علی(ع) را مهیا کردند. بی عدالتی ها و قوم گرایی خلیفه سوم، و سخت گیری بر مردم، موجب شد تا به تحریک زبیر، طلحه و عمرو بن عاص، مردم علیه عثمان شوریده و او را به قتل برسانند، و در سال 35 هجری با علی(ع) بیعت کردند. خلافت آن حضرت چهار سال و پنج ماه ادامه داشت، و در این مدت، روش پیامبر را معمول داشته، و عمال نالایق را برکنار کرده، و بیت المال را عادلانه بین مردم تقسیم می کرد. همین امر باعث نارضایتی بعضی از صحابه گردید، و جنگ های داخلی بر علیه آن حضرت به راه افتاد. سرانجام علی(ع) توسط یکی از خوارج به شهادت رسید. دوران بنی امیه، که از سال 40 تا 132 هجری ادامه داشت، دشوارترین زمان برای شیعیان بود. شهادت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) ، و جمع زیادی از شیعیان به دست بنی امیه انجام گرفت، و شیعیان دچار سختی های فراوانی گردیدند. در این مدت، فعالیت های تبلیغی امامان معصوم(س)، و تربیت شیعیان و بیش از چهار هزار شاگرد، باعث گسترش و شکوفایی تشیع گردید. اما به خاطر حوادثی که صورت گرفت، متأسفانه تشیع دچار انحرافاتی گشت، و به انشعابات مختلفی چون امامیه، زیدیه و اسماعیلیه تقسیم شد.

رساله حاضر با عنوان (سیر تاریخی زیارت امام حسین تا پایان عصر عباسی، اقبال مسلمانان و واکنش حکومت ها ) در یک مقدمه، چهار فصل و نتیجه گیری کلی از مباحث تهیه و تنظیم گردیده است. مقدمه حاوی مطالبی چون: بیان موضوع، سوال های اصلی و فرعی، پیشینه تاریخی موضوع، اشاره ای به تحقیقات انجام شده در این زمینه ضرورت و اهداف تحقیق و نیز توضیح کلمات و واژه های کلیدی در ارتباط با موضوع می باشد. زیارت ائمه اطهار(، خصوصاً امام حسین(ع) ، یکی از آموزنده ترین و سازنده ترین مکاتب است، زیرا امام حسین(ع) ، از افرادی است که در تمام ابعاد کمال وجودی انسان، الگو و نمونه است. حضور در حرم مطهر آن حضرت و زیارتش، نوعی تجدید عهد و پیمان با اوست. ائمه معصومین(ع) پس از امام حسین(ع) در هر فرصتی دستور زیارت قبر آن حضرت را داده اند. در این پژوهش، روند تاریخی زیارت امام حسین(ع) تا پایان عصر عباسی، با هدف بازشناسی سیره پیشوایان در قبال آن حضرت، و بازشناسی جایگاه و منزلت زیارت مورد بررسی قرار گرفته است. عالمان شیعه و اهل سنت، بر اساس آیات قرآن و روایات، بر زیارت پیامبران و صالحان تأکید کرده اند، و با فضیلت ترین زیارات را زیارت امام حسین(ع) دانسته اند. بررسی تاریخی نشان می دهد که زیارت قبر آن حضرت، با انتشار خبر شهادت ایشان، آغاز گشت و عبیدالله بن حر جعفی و جابر انصاری اولین زائران قبر آن حضرت بودند. نقش تبلیغی و توصیه های ائمه اطهار(، با وجود کارشکنی های امویان و عباسیان، در افزایش تعداد زائران و توجه آنان به مزار امام حسین(ع) موثر بود. در دوره های اول و دوم عباسیان، سیر تاریخی زیارت امام حسین(ع) فراز و فرود فراوانی داشت. در اوائل حکومت عباسیان، زائران آزادانه به زیارت قبر آن حضرت می رفتند، ولی با تثبیت حاکمیت و قدرت عباسیان، زیارت کربلا با موانع فراوانی مواجه شد؛ حتی چندین بار قبر امام حسین(ع) مورد هجوم قرار گرفته و ویران گردید. ولی در عصر سوم و چهارم عباسی، با قدرت گرفتن حکومت های شیعی مانند آل بویه، و نیز تشویق بزرگان و علمای دین مانند سید مرتضی، زیارت بارگاه حسینی( رونق یافت و زائران از هر سو به کربلا مشرف می شدند. حاکمان آل بویه به تعمیر و توسعه حرم حسینی پرداختند و سفر شیعیان را به کربلا تسهیل نمودند؛ گرچه وجود اختلافات فرقه ای، در کاهش تعداد زائران در برخی از سال های این دوره نیز موثر بود.