در مطالعه آرایه های آجرین معماری ایران، پیش از حمله مغول، به بنای پنج مسجد در شرق ایران کنونی برمی خوریم که طبق کتیبه ها و یا نظر کارشناسان، در اواخر قرن ششم و یا اوایل قرن هفتم هجری قمری، یعنی در دوران تسلط فراگیر خوارزمشاهیان بر اغلب نواحی ایران، ساخته شده اند و از اسلوبی مشابه در معماری و بخصوص آرایه ها برخوردارند. «آجرکاری»، آرایه غالب معماری این دوران است و از این رو، این مساجد که در شهرها و روستاهای «گناباد»، «زوزن»، «فردوس»، «سنگان» و «فرومد» قرار دارند به عنوان مورد مطالعاتی برگزیده شدند. پژوهش حاضر در بخش نظری، با هدف شناخت وجوه بصری و تکنیکی آرایه های آجرکاری این مساجد انجام شده و در بخش پروژ? عملی، هدف ساخت چند اثر سرامیکی کاربردی، با الهام گیری از نقوش این آرایه ها بوده است. پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر روش، تاریخی، توصیفی و در بخش پروژ? عملی تجربی است. داده ها، با دو روش کتابخانه ای و به میزان بیشتری، با روش بررسی میدانی، گردآوری شده اند. در راستای معرفی و تدوین وجوه بصری و تکنیکی هنر آجرکاری این دوران، تصاویری گویا از جزئیات آرایه های آجرین مساجد، ارائه و تکنیک استفاده شده در ساختِ هر کدام از آنها بیان گردید. همچنین کلیه طرح های گره کاری و نقش مایه های گیاهی یا انتزاعی، بازترسیم شدند و با تحلیلِ طرح های گره ، قاعد? رسم آنها نیز آورده شد. در نتیجه این پژوهش، آشکار می گردد که هنر آجرکاری تزئینی (آرایه های آجرین) ایران در اواخر دور? خوارزمشاهیان، در زمینه تکنیک ها، نقوش متناسب با آن ها و بهره گیری از لعاب های رنگی، از ادوار شاخص این هنر است و نیز نسبت به ادوار پیشین نوآوری هایی داشته است. نوآوری اساسی، استفاده از «الواح سفالین با نقش کنده کاری شده» به عنوان آرایه بنا است که در هر پنج مسجد مشاهده می شود و می تواند عامل متمایزکنند? آجرکاری این دوران از ادوار پیشین باشد. از سوی دیگر، اگر چه استفاده از قطعات لعاب داده شده (کاشی) در تلفیق با آجر بدون لعاب، پیشتر در بناهای دیگرِ قرن ششم ه.ق سابقه داشته، اما در مساجد دور? خوارزمشاهیان شاهد کارگذاشتن قطعه کاشی در میان الواح بزرگ کنده کاری شده هستیم که حاکی از پیشبینی محل قرارگیری کاشی از آغاز طراحی است. همچنین لعاب دادن قسمتی از هر لوحه کنده کاری شده در مسجد گناباد و حک کردن خط بر خشت، برای مشخص کردن محدود? لعاب گذاری، در مسجد-مدرسه ملِک زوزن، روش های تازه ای در آجرکاری است.درواپسین سال های دولت خوارزمشاهیان، چنان که در زوزن شاهدیم، استفاده از قطعات لعاب دار، بسیار بیشتر شده و تعداد رنگ های لعاب نیز افزایش می یابد. در نهایت، آرایه های آجرکاری، به عنوان یکی از هنرهای این دوران، نشان دهند? حرکتِ همچنان پیش روند? هنر ایرانی، پس از دور? شکوفایِ سلجوقی است که با حمله مغول، مدتی دچار فترت می شود.