به منظور بررسی تأثیر تنش خشکی بر خصوصیات مورفولوژیک، فیزیولوژیک و عملکرد دانه در نخود زراعی ، 10 ژنوتیپ نخود تهیه و آزمایشی در دو شرایط تنش و بدون تنش خشکی، در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار، در سال زراعی 91-90، در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد اجرا شد. ژنوتیپ ها از نظر صفات وزن صددانه، ارتفاع بوته، تعداد شاخه اصلی و فرعی، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، تعداد دانه در بوته، محتوی آب نسبی برگ، پروتیین دانه، کلروفیل a، کلروفیل b، کلروفیل کل و عملکرد دانه مورد ارزیابی قرار گرفتند. تجزیه واریانس ساده بین صفات در محیط بدون تنش خشکی نشان داد، بین ژنوتیپ ها از نظر صفات وزن صد دانه و کلروفیل a، اختلاف بسیار معنی دار در سطح احتمال 01/0 وجود دارد. بین صفات تعداد غلاف در بوته، کلروفیل کل و عملکرد در سطح احتمال 05/0، اختلاف معنی دار مشاهده شد. بر طبق نتایج بدست آمده از مقایسه میانگین در سطح احتمال01/0، بالاترین میزان میانگین عملکرد دانه (y) در محیط بدون تنش خشکی مربوط به ژنوتیپ همدانی 1 (g/m2 01/229) بود. در شرایط تنش خشکی، ژنوتیپ ها از لحاظ صفات وزن صددانه، تعداد شاخه فرعی، تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در بوته، اختلاف معنی داری نشان دادند. بر طبق نتایج بدست آمده از مقایسه میانگین در سطح احتمال01/0، در شرایط تنش خشکی، بالاترین عملکرد (y) را ژنوتیپ کوهپایه (g/m2 08/173) داشت. نتایج تجزیه واریانس مرکب، اختلاف معنی داری را بین ژنوتیپ ها در صفات، وزن صددانه، ارتفاع بوته، تعداد شاخه اصلی، تعداد شاخه فرعی، تعداد غلاف در بوته و میزان کلروفیل a نشان داد. همچنین اثر متقابل ژنوتیپ × محیط در بین ژنوتیپ ها برای صفات وزن صددانه، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در بوته و کلروفیل a معنی دار شد. در مقایسه میانگین صفات، ژنوتیپ جم (g/m2 64/192) بالاترین میانگین عملکرد را نشان داد. در تجزیه پایداری به روش واریانس محیطی ژنوتیپ های آزاد، ، ilc482، آرمان و شهرکرد به عنوان ژنوتیپ های پایدار معرفی می گردند. در تجزیه پایداری به روش ضریب تغییرات محیطی، ژنوتیپ های آزاد، جم، ilc482 و محلی شهرکرد به عنوان ژنوتیپ پایدار معرفی می شوند. در تجزیه پایداری به روش اکووالانس ریک، ژنوتیپ های آزاد، جم، ilc482، آرمان و محلی شهرکرد ژنوتیپ های پایدار هستند، تجزیه پایداری به روش شوکلا، ژنوتیپ های ilc482 و آرمان را به عنوان ژنوتیپ های پایدار نشان داد، با مقایسه تمام روش های آزمون پایداری، ژنوتیپ ilc482 احتمالاً پایدارترین ژنوتیپ در بین بقیه ژنوتیپ هاست. در شرایط بدون تنش خشکی همبستگی بین عملکرد و هیچ کدام از صفات معنی دار نگردید. در شرایط وجود تنش خشکی، تنها صفت تعداد غلاف در بوته دارای همبستگی معنی داری با عملکرد در شرایط تنش می باشد. در تجزیه کلاستر صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک برای محیط بدون تنش خشکی، ژنوتیپ ها در 2 گروه عمده جای گرفتند. ژنوتیپ های بیونیج و جم در یک گروه و بقیه ژنوتیپ ها در گروه دوم قرار گرفتند. در تجزیه کلاستر صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک در محیط دارای تنش خشکی، ژنوتیپ ها در 2 گروه عمده دسته بندی شدند. ژنوتیپ های بیونیج، آزاد، جم، ilc482، کوهپایه، محلی شهرکرد و همدانی 2 در گروه اول و ژنوتیپ های همدانی 1، آرمان و هاشم در گروه دوم قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس شاخص های مقاومت به خشکی و عملکرد دانه نشان داد که بین تمامی شاخص ها، در سطح احتمال 01/0 اختلاف بسیار معنی دار وجود دارد. بین عملکرد در دو شرایط تنش و بدون تنش خشکی و mp همبستگی مثبت و معنی داری دیده شد. بنابراین این شاخص را می توان به عنوان مناسب ترین شاخص برای شناسایی و تفکیک ژنوتیپ های حساس و مقاوم به تنش خشکی توصیه کرد که تجزیه کلاستر شاخص های مقاومت به خشکی هم این نتیجه را تأیید کرد. رسم نمودارهای سه بعدی نشان داد، ژنوتیپ های جم و همدانی 2 دارای عملکرد بالا در هر دو شرایط تنش و بدون تنش خشکی هستند.