نام پژوهشگر: حمید رضا حسنوند
حمید رضا حسنوند محسن رحمتی
چکیده بررسی تحولات اقتصادی و اجتماعی خراسان در دوره افشاریه (1218- 1148ق )، موضوع اصلی این رساله است. خراسان آن روزگار شامل بخش هایی از افغانستان و ماوراء النهر بوده است که در سایه توسعه طلبی های نظامی نادر تا مرزهای هند و ترکستان گسترش یافت. نادر پایتخت را از اصفهان که جایگاه طرفداران صفوی بود به خراسان که زادگاه وی و جایگاه ایل افشار بود، انتقال داد. نادر با استفاده از موقعیت ژئوپولتیک خراسان که شامل قابلیتها و منابع طبیعی، انسانی، اقتصادی، ارتباطی و ... آن منطقه می گردید توانست بر اهداف سیاسی خود دست یابد. نادر با اتکا به ارتشش که متکی بر نیروی رزمی قومیتهای گوناگون بویژه عشایر خراسان بود، موفق شد از سال 1160-1148 ق، یک امپراطوری قدرتمند بنا کند. وی موفق شد طی 13 سال به جنگ اشرافیت زمیندار- نظامی غارتگر و کشمکش های داخلی و استثمارگران خارجی خاتمه دهد. هر چند این امپراطوری بیش از 13 سال دوام نیاورد و تنها قائم به شخص نادر بود. تراکم ثروتی که نادر در خراسان فراهم ساخت، فروکش کردن جنگهای داخلی، برقراری امنیت در سراسر خراسان در دوره اول زمامداری نادر، موجب شد تا راههای تجاری امن و آسوده گردد. اعطای زمینهای بزرگ به شاهزادگان و امرای تابع و دست نشانده ( خالصه کردن املاک) و اقدامات اصلاحی چون مهاجرت ایلات و عشایر و کشاورزان و صنعتگران مناطق مختلف به خراسان، موجب شد تا اراضی زراعی و روستاها یک بار دیگر تحت نظارت مالکان به تولید محصولات زراعی مبادرت کنند. شهرهای خراسان، خصوصاً مشهد و مرو مجدداً عمارت و آباد شدند و کارهای بزرگی در زمینه آبیاری و تجارت صورت پذیرفت. نادر توانست بعد از فاجعه یورش افغانها و هرج و مرج های ناشی از آن در خراسان، دورانی از ثبات اقتصادی و رونق و رفاه و پیشرفت اقتصادی- اجتماعی را برای این ایالت پهناور و زرخیز ایران فراهم سازد. هر چند این امر موضعی و ناپایدار بود؛ زیرا که از دور? دوم زمامداری نادر، یعنی از سال 1155 ق به بعد، و بویژه بعد از قتل نادر به علت گسترش هرج و مرج های داخلی و تاخت و تازهای مجدد افغانها و ازبکان و در نهایت تجزیه ایالت خراسان رکودی عمیق و همه جانبه در ابعاد اقتصادی- اجتماعی خراسان را فرا گرفت. شاهرخ تنها جانشین شایسته وی به مدت 50 سال بطور ضعیف و تحت نفوذ امرا و فرماندهان ایالت خراسان بر بخش غربی خراسان به مرکزیت مشهد به مدت 50 سال حکم راند و نهایتاً بساط دولت وی در دوران قاجاریه، در زمان فتحعلی شاه قاجار، در سال 1218 ق، برچیده گردید. تجزیه خراسان در دوره قاجاریه که همزمان با مطامع استعماری روس و انگلیس در آغاز قرن سیزدهم قمری در آسیا بود، بارزترین پیامد تحولات سیاسی- اقتصادی و اجتماعی خراسان در دوران یاد شده می باشد. کلمات کلیدی: افشاریه، تحولات اقتصادی و اجتماعی، نادر، خراسان.