چکیده زیره سبز به عنوان مهم ترین گیاه داروئی اهلی در ایران شناخته می شود. به منظور بررسی اثر تاریخ کاشت بر پتانسیل عملکرد، میزان اسانس، روابط بین صفات زراعی مختلف و بررسی سازگاری اکوتیپ های مختلف زیره سبز این آزمایش به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی و سه تکرار در سال زراعی 91-1390 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید باهنر کرمان اجرا گردید. تاریخ های متفاوت کاشت (5 دی، 20 دی، 5 بهمن، 20 بهمن و 5 اسفند) و اکوتیپ های مختلف زیره سبز (سمنان، فارس، یزد، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، اصفهان و کرمان) به ترتیب به عنوان فاکتور اصلی و فرعی به کار برده شدند و صفات مختلف زراعی، عملکرد و میزان اسانس، ارزیابی گردیدند. اثر تاریخ-های متفاوت کاشت بر تمامی صفات مورد ارزیابی به جز تعداد چتر در بوته، تعداد چترک در چتر و تعداد دانه در بوته، معنی دار بود. اکوتیپ های مختلف از نظر تمام صفات مورد مطالعه، به جز تعدادچتر در بوته و تعداد دانه در چتر اختلاف معنی دار نشان دادند. اثر متقابل تاریخ های کاشت و اکوتیپ های مختلف بر تمام صفات به استثناء تعداد چترک در چتر و وزن هزار دانه معنی دار گردید که در برخی صفات نیز به صورت اثر متقابل تغییر در رتبه مشاهده شد و بیانگر واکنش متفاوت اکوتیپ ها به تاریخ های مختلف کاشت می باشد. بنابراین با توجه به تنوع ژرم پلاسم زیره سبز، براساس شرایط محیطی هر منطقه و با توجه به هدف کاشت، تحقیق اختصاصی جهت تعیین تاریخ کاشت مناسب برای هر اکوتیپ لازم می باشد. نتایج به دست آمده نشان داد با توجه به هدف کاشت، برای دستیابی به حداکثر درصد اسانس، تاریخ های کاشت زودهنگام و اکوتیپ سمنان و جهت حصول حداکثر عملکرد دانه، کاشت اکوتیپ کرمان در اسفندماه در منطقه کرمان توصیه می شود. نتایج، همبستگی مثبت و معنی داری صفات عملکرد بیولوژیک، تعداد دانه در بوته، تعداد چتر در بوته، ارتفاع بوته و تعداد شاخه فرعی را با عملکرد دانه در بوته نشان دادند. همچنین صفات تعداد دانه در بوته، تعداد چتر در بوته و وزن هزاردانه در تاریخ های کاشت مختلف وارد مدل رگرسیونی شدند و درصد بالایی از تغییرات عملکرد را توجیه کردند. تعداد دانه در بوته صفتی بود که بیشترین اثرات مستقیم و صفات تعداد چتر در بوته و ارتفاع بوته بیشترین اثرات غیر مستقیم را از طریق همین صفت بر عملکرد دانه، دارا بودند. بنابراین تعداد دانه در بوته موثرترین صفت بر افزایش عملکرد زیره سبز معرفی می گردد. بررسی سازگاری بر مبنای ضرایب رگرسیون خطی در اکوتیپ های مختلف نشان داد که تمامی اکوتیپ ها حائز سازگاری عمومی مطلوب اند، اما باتوجه به تفاوت قابل ملاحظه ای در ضرایب رگرسیونی حاصل و عملکرد اکوتیپ ها می توان گفت که اکوتیپ سمنان(098/0- b= ) دارای سازگاری خصوصی با محیط های نامساعد و اکوتیپ کرمان (258/2b=) دارای سازگاری خصوصی با محیط های مساعد می باشند. اکوتیپ خراسان شمالی نیز با 189/1b= و با توجه به عملکرد بالایی که داشت دارای سازگاری عمومی مطلوب می باشد.