تحقیق حاضر با 30 ژنوتیپ گندم نان (triticum aestivum l.) به منظور ارزیابی و شناسایی ژنوتیپ های متحمل خشکی در دو بخش زراعی (این ویوو) و کشت بافت (این ویترو) در مزرعه تحقیقاتی و آزمایشگاه کشت بافت گیاهان دارویی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی در سال های زراعی 91-1389 اجرا گردید. بخش زراعی در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در دو شرایط بدون تنش و تنش آبی در مرحله بعد از گلدهی با بررسی صفات مورفولوژیک، فنولوژیک، فیزیولوژیک و شاخص های حساسیت و مقاومت به خشکی اجرا گردید. نتایج تجزیه واریانس ساده و مرکب حاکی از وجود تنوع قابل ملاحظه بین ژنوتیپ های مورد مطالعه بود. بر اساس ضرایب همبستگی، تجزیه به مولفه های اصلی و نمودار بای پلات شاخص های mp، gmp، hm، sti، k1sti و k2sti برای غربال کردن ژنوتیپ های مقاوم، مناسب و کارامد تشخیص داده شدند . در نهایت بر اساس میانگین رتبه ژنوتیپ شماره ی 13 با کمترین میانگین رتبه (467/4) و انحراف معیار رتبه (796/3) به عنوان ژنوتیپ متحمل به تنش خشکی و ژنوتیپ شماره ی 16با داشتن بیشترین میانگین رتبه (133/25) و انحراف معیار رتبه (009/7) ، ژنوتیپ حساس تشخیص داده شد. بخش کشت بافت نیز در دو مرحله القاء کالوس در قالب طرح کاملا تصادفی با 5 تکرار در محیط کشت ms با 5/2 میلی گرم در لیتر هورمون 2,4-d و مرحله تنش خشکی القاء شده با پلی اتیلن گلایکول در سه سطح (0، 5/7 و 15 درصد) در قالب آزمایش فاکتوریل30×3 با طرح پایه کاملا تصادفی اجرا شد. بر اساس نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات رشد نسبی، سرعت رشد نسبی ، سرعت رشد و درصد القاء کالوس بین ژنوتیپ ها اختلاف معنی دار وجود داشت و ژنوتیپ های شماره ی 3، 10 و 30 ژنوتیپ های برتر در مرحله القا تشخیص داده شدند. بر اساس نتایج تجزیه واریانس صفات سرعت رشد، محتوای آب نسبی، سرعت رشد نسبی، رشد نسبی، درصد کلروز، شاخص رشد، شاخص تحمل و درصد تحمل نسبی کالوس اثر ژنوتیپ، سطوح خشکی و اثر متقابل معنی دارشد. با توجه به مقایسات میانگین، ضرایب همبستگی، نمودار بای پلات و در نهایت بر اساس میانگین رتبه ژنوتیپ 21با دارا بودن کمترین میانگین رتبه (63/6) و با انحراف معیار رتبه(66/4) ژنوتیپ برتر و ژنوتیپ 16 با بالاترین میانگین رتبه (50/28) و با انحراف معیار رتبه (83/2) ژنوتیپ حساس معرفی شدند. در تجزیه همبستگی کانونیک متغیر کانونیک اول با توجیه 23درصد از 36 درصد واریانس توجیه شده صفات این ویوو توسط صفات این ویترو و 8 درصد از 11 درصد واریانس توجیه شده ی صفات این ویترو توسط صفات این ویوو در تفسیر نتایج مورد توجه قرار گرفته و بر اساس ضرایب همبستگی استاندارد شده آن و ضرایب ساختاری کانونیک می توان نتیجه گرفت که در تحقیق حاضر ژنوتیپ های که در شرایط آزمایشگاه تحت تأثیر تنش خشکی القاء شده با پلی اتیلن گلایکول قرار گرفت و از سرعت رشد کالوس و محتوای آب کالوس بالاتری برخوردارند احتمالاً دارای عملکرد بیشتری در شرایط تنش هستند و شاخص تحمل به تنش بالاتری دارند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که در تحقیق حاضر به احتمال زیاد دو بخش زراعی و کشت بافت با یگدیگر همبستگی داشته و در غربال کردن ژنوتیپ های متحمل می توانند در راستای یکدیگر عمل کنند. در نهایت با توجه به صفات محتوای آب و سرعت رشد کالوس و شاخص sti و عملکرد دانه در شرایط تنش آبی ژنوتیپ های 17 (wc-5001) و 16 (wc-4612) به ترتیب به عنوان ژنوتیپ برتر و حساس شناسایی شدند