چکیده الف: موضوع و طرح مسئله( اهمیت موضوع و هدف): تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر ژئوپولیتیک تشیع؛ وقوع انقلاب اسلامی ایران بازتاب و پیامدهای وسیعی در سطح منطقه ای و بین المللی درپی داشت؛ در دوره ای که بسیاری استقرار یک دولت دینی همراه با مشارکت مردمی را امری دور از ذهن می دانستند و بر آن بودند که دین نمی تواند به مثابه عامل وحدت بخش و محرک انقلاب عمل کند، انقلاب ایران موفق شد نظام سلطنتی را سرنگون و زمینه حکومت ارزش ها و معیارهای دینی را مهیا کند. این امر موجب برانگیخته شدن توجه ملت ها ودولت ها و پدید آمدن کتب وپژوهش های متنوع فراوانی پیرامون انقلاب اسلامی شد که تا کنون ادامه دارد. از جمله موضوعاتی که به ویژه در دهه اخیر مورد توجه محققان قرار گرفته تاثیراتی است که این رخداد بزرگ بر حوزه نفوذ شیعیان داشته است که اهمیت ژئوپولیتیکی شیعیان را به طور عام و ایران رابه طور خاص، مضاعف کرده است. اما تحقیقاتی که در این حوزه صورت گرفته اندک بوده و سازمان یافتگی و انسجام لازم را ندارند. لذا پرداختن به این موضوع ، به ویژه در دوران معاصر که شاهد عینیت یافتن وگسترش حوزه نفوذ تشیع در جهان هستیم، امری ضروری به نظر می رسد. ب: مبانی نظری: مذهب نیز مورد مطالعه جغرافی دانان قرار می گیرد؛ زیرا برای فهمیدن چگونگی اشغال کره زمین اساسی است. جغرافی دانان مکان مذاهب مختلف جهان را با مدرک مورد بررسی قرار می دهند و توضیحاتی برای اینکه چرا برخی مذاهب توزیع های پراکنده داشته و برخی دیگر متمرکز هستند، ارائه می کنند. برای شناخت این که چرا برخی مذاهب توزیع های گسترده ای نسبت به مذاهب دیگر دارند، جغرافی دانان به اختلاف هایی که در ادای فرایض دینی وجود دارد، نظر می اندازند.در به کار بردن مفاهیم جغرافیای بنیادی، جغرافی دانان محل های مشخص منشا مذاهب را مورد مطالعه قرار می دهند. جغرافی دانان تمایل بین جهانی شدن و تنوع محلی، به ویژه درمورد مذهب را بنا به دلایل گوناگون زیر مورد مطالعه قرار می دهند: - مردم به طور عمیق به مذهبشان توجه دارند و ارزش های عمیق قلبی و باورهای خود را به عنوان توصیف فرهنگ به تصویر می کشانند. - برخی مذاهب به طور واقعی به جهانی شدن تمایل دارند، درحالی که سایر مذاهب در پهنه های محدود جغرافیایی توسعه یافته اند. - ارزش های مذهبی نه تنها در فهمیدن چگونگی هویت و زبان مردم مهم است، بلکه همچنین به روش های معنی داری توجه دارد که چشم انداز را سازمان دهی می کند. - بیشتر مذاهب پیوسگی منحصر به فردی دارند. بنا براین، سازگاری با مذاهب جهانی معمولا به دورشدن از مذهب محلی سنتی تمایل دارد، درحالی که مردم از دیدگاه جهانی، می توانند زبان های مهم و نیز و نیز زبان فرهنگ محلی خود را یاد بگیرند. - مهاجران به مانند زبان، مذهب خود را نیز به مکان های جدید می برند، ولی آنها ضمن یادگیری زبان مکان جدید، مذهب خو درا حفظ می کنند.( احمدی،33:1390و32) با توجه به موضوع این پژوهش، دراینجا نیز «مذهب»- به عنوان یکی از عوامل مهم و بنیادین فرهنگ- به طور عام و تشیع به طور خاص به مثابه یک موضوع ژئوپولیتیک در نظر گرفته شده است به عبارت دیگر توجه به عوامل فرهنگی و اعتقادی در امر ژئوپولیتیک، حیطه های دیگری از همنشینی جغرافیایی را مطرح می کند که از جمله می توان به ژئوپولیتیک مذهب اشاره کرد سوالات تحقیق سوال اصلی انقلاب اسلامی ایران چه تاثیری بر ژئوپلیتیک تشیع داشته است؟ سوالات فرعی 1- سطوح تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر ژئوپلیتیک تشیع شامل چه مواردی است؟ 2- ریشه های عقیدتی انقلاب اسلامی ایران چه تاثیری بر ژئوپلیتیک تشیع داشته است؟ فرضیه های تحقیق فرضیه اصلی انقلاب اسلامی ایران موجب تقویت و گسترش ژئوپلیتیک تشیع شده است. فرضیه های فرعی 1- انقلاب اسلامی ایران باعث بیداری و هویت خواهی و قدرت جویی شیعیان در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی شده است. 2- انقلاب اسلامی ایران به دلیل جذابیت شعارها، اهداف، روش ها ، محتوا و نتایج و سابقه مشترک دینی و تاریخی باعث اهمیت و اولویت یافتن تشیع در اذهان سایر مسلمان و در معادله ی قدرت در جهان اسلام و در منطقه شده است. 114 کتاب فارسی،3 منبع لاتین،20 مقاله و پایان نامه و24 پایگاه اینترنتی در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. پ: روش تحقیق: تعریف مفاهیم ژئوپولیتیک: در یکی از جامع ترین تعاریف،می توان ژئوپولیتیک را «علم مطالعه روابط متقابل جغرافیا، قدرت .و سیاست و نیز کنش های ناشی از ترکیب آنها با یکدیگر دانست» (حافظ نیا،1385: 37) همچنین می توان ژئوپولیتیک را « معادل سیاست جغرافیایی دانست که اثر محیط و اشکال یا پدیده های محیطی، چون موقعیت جغرافیایی،شکل زمین،منابع کمیاب،امکانات ارتباطی و انتقالی (زمینی، دریایی، هوایی، فضایی) وسایل ارتباط جمعی و... را در تصمیم گیری های سیاسی، به ویژه در سطوح گسترده منطقه ای و جهانی، مطالعه و بررسی می کند.» (مجتهدزاده،1381: 129) تشیع: شیعه در لغت به معنای پیرو است ودر اصطلاح «نام عمومی برای گروهی وسیع از فرقه های مختلف مسلمانان است که نقطه آغاز همه آنها ، شناسایی حضرت امیر مومنان علی (ع) در مقام خلیفه بر حق پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) می باشد.» (حلبی،1372: 50) ژئوپولیتیک تشیع: منظور از ژئوپولیتیک تشیع، شرایط جغرافیایی و چگونگی پراکندگی شیعیان و تاثیر آن در موقعیت سیاسی جوامع شیعی است.«تشیع به عنوان یک عامل ژئوپولیتیکی در نظر گرفته شده ؛زیرا نقطه ثقل جغرافیایی شیعیان مناطقی است که بر روابط قدرت در سطح منطقه و جهان تاثیر گذار است» (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،188:1387) انقلاب اسلامی ایران : انقلاب اسلامی ایران عبارت است از «دگرگونی بنیادین در ساختار کلی جامعه و نظام سیاسی آن، منطبق بر جهان بینی ارزش های اسلامی و نظام ولایت و امامت، بر اساس آگاهی و ایمان مردم و حرکت پیشگام صالحان و قیام قهرآمیز توده مردم.» (زنجانی،1375: 14) روش تحقیق: روش انجام این تحقیق توصیفی-تحلیلی می باشد وشیوه گردآوری اطلاعات و داده های پژوهش، کتابخانه ای و اسنادی است و از سایت های اینترنتی نیز استفاده شده است. از نظر محدوده زمانی، حوزه نفوذ تشیع هم در دوران قبل از وقوع انقلاب اسلامی ایران و هم در دوره بعد از آن، مورد بررسی قرار می گیرد تا تاثیر انقلاب ایران به نحوی بارز مشخص شود. جامعه مورد تحقیق: در این پژوهش جوامع شیعی بر اساس چهار عامل 1-موقعیت جغرافیایی 2-جمعیت شیعیان 3-جایگاه شیعیان در ساختار سیاسی کشورهایشان 4- نقش جوامع شیعی در سیاست بین المللی بررسی می شوند. از آنجا شیعیان در اقصی نقاط جهان حضور دارند و پرداختن به همه کشورهای شیعی کاری زمان بر و نیازوند پژوهشی گسترده و جداگانه می باشد لذا در این جا به بررسی تعدادی از این جوامع می پردازیم و به دلیل اینکه قاره آسیا بیشترین کشورهای شیعه نشین را در خود جای داده، موارد مورد مطالعه بیشتر به این قاره تعلق دارد. ت: یافته های تحقیق: در میان کشورهای بررسی شده، ایران با موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود در منطقه سرشار از انرژی خلیج فارس، دارا بودن یک حکومت شیعی و نیز جمعیت نود درصدی شیعیان و نقش آفرینی در سطح منطقه ای و بین المللی در کانون و راس هرم جوامع شیعی جای می گیرد. به عبارت دیگر براساس ساختار روابط ژئوپولیتیک و از دیدگاه ژئوپولیتیک مذهب، ایران هم در کانون جغرافیایی قلمرو مذکور واقع شده و هم کانون ژئوپولیتیک این کشورهای شیعه نشین محسوب می شود و همچون نیروی محرکی در جهت گسترش حوزه نفوذ شیعیان در جهان عمل می کند؛ مناطق گوناگون جهان از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس(بحرین، قطر، عمان، امارات متحده عربی، عربستان، کویت وعراق)،کشورهای شرق مدیترانه( لبنان و سوریه)، کشورهای آفریقایی، آسیای مرکزی(افغانستان)، شبه قاره هند(پاکستان) و بسیاری از نقاط دیگر، شاهد خیزش دنیای تشیع و تجدید حیات آن در قالب حرکت شیعیان به سمت اثرگذاری سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. به این ترتیب شیعیان عزت نفس خودرا بازیافته و به عنصری تاثیرگذار در تحولات داخلی و خارجی تبدیل شده اند. اکثر شیعیان در حال حاضر در ساختار سیاسی جوامع و کشورهای خود نقش آفرینی می کنند و مشارکت سیاسی آنها سبب تقویت جایگاه و موقعیتشان در این جوامع شده است. ث:نتیجه گیری: یکی از عواملی که باعث می شود مذهب در گسترش حوزه نفوذ موثر باشد، تعداد قابل توجه پیروان آن مذهب می باشد . بدون تردید اگر جمعیت پیروان یک مذهب از حد معینی کمتر باشد، اهمیت ژئوپولیتیکی پیدا نمی کند درمورد مذهب تشیع ذکر کردیم طبق آمارهای رسمی جمعیت شیعیان حدود 140 میلیون نفر است که تعداد درخور توجهی می باشد. شرط مهم تر این است که پیروان آن مذهب باید قلمرو جغرافیایی مشخصی را اشغال کنند؛ صرف نظر از تفاوت های داخلی تشیع که این مذهب را به فرقه ها و گروه های گوناگون تقسیم می کند، اکثر شیعیان در مناطقی سکونت دارند که واجد شرایط و ویژگی های خاصی می باشند و از مراکز مهم ژئوپولیتیکی جهان به شمار می روند. از جمله هفتاد درصد منطقه خلیج فارس که سه چهارم ذخایر نفتی دنیا را دربر می گیرد. این ویژگی ها می تواند در راستای ارتقای منزلت سیاسی و اجتماعی شیعیان در سطح ملی، منطقه ای و جهانی عمل کند . ایران پس از انقلاب، که با ماهیت انقلابی و شیعی خود، به نقش آفرینی در عرصه منطقه ای و بین المللی و عمدتا در تقابل با قدرت های بزرگ پرداخت، مصداق بارز و عینی این موضوع می باشد. انقلاب اسلامی و موقعیت منحصر به فرد ایران در منطقه خلیج فارس و نیز وجود اقلیت های شیعی در پیرامون آن، این کشور را به بازیگری مهم در عرصه منطقه ای و جهانی تبدیل کرد که در تقسیم بندی ما از جوامع شیعی نیز ایران در راس هرم قرار دارد. به دنبال گسترش و اهمیت یافتن تشیع و خودآگاهی و هویت یابی شیعیان، به عنوان پیامدهای انقلاب اسلامی ایران، در سایر کشورهای شیعه نشین نیزشاهد تحرک و پویایی شیعیان هستیم.با پیروزی انقلاب اسلامی ایران که مبتنی بر آموزه های تشیع بود و رهبری آن را هم عالمی از مراجع تقلید شیعه برعهده داشت، تشیع و پتانسل درونی آن در صحنه جهانی و در محافل علمی و سیاسی مورد توجه قرار گرفت و به ویژه اسلام شناسان غربی که تا این زمان توجه چندانی به مکتب تشیع نداشتند، متوجه غفلت خود شده و پی بردند که از نظر شناخت این مکتب در تاریکی و ابهام به سر می برند به همین دلیل تحقیقات شیعه شناسی در میان موسسات پژوهشی غرب جایگاه خاصی یافت و در حال حاضر نیز این پژوهش ها ادامه دارد که این امر به نوبه خود گسترش و رشد مذهب تشیع را در سراسر جهان به دنبال داشته است ؛ در برخی کشورها از جمله کشورهای آفریقایی که در گذشته هیچ شیعه ای در آن وجود نداشت، اکنون شمار فراوانی شیعه وجود دارد که این را باید ناشی از امواج گسترده انقلاب اسلامی ایران دانست. این رخداد عظیم نشان داد که در داخل جغرافیای کشور ایران محدود و خلاصه نمی شود؛ بلکه تاثیرگذاری و دستاوردهای آن، از مرزها فراتر رفته که در سراسر جهان مشهود می باشد. تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، شیعیان نقش چندانی در مناسبات سیاسی حکومت ها و نیز ساختار قدرت جهانی نداشتند، سیاست مداران و زمامداران برای مولفه و عنصر تشیع، جایگاهی قائل نبودند اما به دنبال این واقعه تاریخی شیعیان احساس کردند حال که حکومتی شیعی در ایران به قدرت رسیده و توان بالایی برای حمایت از آنان دارد،باید به هویت فراموش شده خود بازگردند و به مقابله با مشکلات و تبعیض های سیاسی و اجتماعی در جوامع خود بپردازند درواقع،آنها پس از یک دوره فترت و سستی از خواب غفلت بیدار شده، هویت تازه ای یافتند؛ زیرا پیروزی انقلاب اسلامی ایران آنها را با الگوی عینی یک جنبش شیعی آشنا نمود. آنها ابتدا با تاسیس وتقویت تشکل های گوناگون و سپس تکامل یابی سیاسی ناشی از آن توانستند در جهت ارتقای سیاسی و اجتماعی خود گام بردارند. بررسی ابعاد تاثیر گذاری این انقلاب بر جوامع شیعی، حاکی از آن است که علی رغم مخالفت بسیاری از دو لت های اقتدارگرای اسلامی و غیر اسلامی، انقلاب اسلامی ایران توانست شیعیان جهان را در مسیر بازیابی هویت شیعی خود قرار داده، جایگاه آنان را از حاشیه و پیرامون به مرکز ثقل تحولات جهان اسلام منتقل کندو باعث گسترش تشیع، عزت و قدرت شیعیان و تبدیل شدن آنان به عنصری تاثیرگذار در تحولات ملی، منطقه ای و جهانی شود.بدین صورت می توان گفت فرضیه ما در این پژوهش تایید می شود و انقلاب اسلامی ایران موجب تقویت و گسترش ژئوپولیتیک تشیع شده است.