پوسته شدن لایه ی رنگ یکی از آسیب های رایج در نگارگری روی کاغذ است که با گذشت زمان تحت تأثیر عوامل مختلف در اینگونه آثار مشاهده می شود. در این بررسی آسیب لایه ی رنگ هفت نگاره از مجموعه ی موزه ی رضا عباسی متعلق به دوره ی صفوی با تکیه بر دلایل بروز عارضه ی پوسته شدن لایه ی رنگ درآن ها مورد بررسی قرارگرفت. با توجه به نتایج آسیب نگاری نمونه ها در راستای آگاهی از روند شکل گیری آسیب پوسته شدن، نوع و میزان بست به عنوان ماده ی اصلی در ترکیب رنگدانه ها در نگارگری ایرانی مورد توجه قرارگرفت و بدین منظور نمونه سازی بر اساس میزان بست کم، مناسب و زیاد در ترکیب با رنگ این نمونه ها انجام شد که با قرارگرفتن در شرایط پیرسازی مصنوعی، شدت و گسترش عارضه ی پوسته شدن در هر نمونه مشاهده شد. در راستای ارائه ی راهکار جهت تثبیت لایه ی رنگ پوسته شده در نگارگری روی کاغذ، استحکام بخشی با صمغ گیاه انزروت مورد بررسی قرار گرفت. صمغ گیاه انزروت با نام علمی sarcocolla gumاز دیرباز در علم پزشکی و در هنرکتاب آرایی نیزکاربردهای متفاوتی داشته است. با توجه به آنالیز عنصری chn انجام شده برروی صمغ این گیاه، مقادیرکربن به میزان7/56، هیدروژن 1/8، نیتروژن 5/0 در ساختار آن، مشخص کرد. صمغ گیاه انزروت با بررسی های آزمایشگاهی جهت تهیه ی محلول استحکام بخش برای تثبیت لایه ی رنگ پوسته شده در غلظت های مختلف تهیه و مورد استفاده قرار گرفت. نتایج بررسی رنگ-سنجی، ph سنجی و مشاهدات میکروسکوپی از روند استحکام بخشی لایه ی رنگ و به دنبال آن میزان پایداری و ثبات ماده ی استحکام بخش در معرض پرتو uv، ارزیابی امکان رشد میکروارگانیسم بر روی ماده ی استحکام بخش، کاربرد مطلوب این ماده را در استحکام بخشی لایه ی رنگ پوسته شده، بیان می کند.

تمیزکاری نقاشی های رنگ وروغن از مراحل اصلی عملیات حفاظت و مرمت این آثار است. برای تمیز کردن آلودگی ها و چرکی های مختلفی که بر روی سطح نقاشی ها وجود دارند و نیز زدودن ورنی های کهنه ای که بایستی از روی سطح آن ها برداشته شوند روش ها و مواد مختلفی مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده از بعضی از این روش ها ممکن است برای خود آثار مخاطراتی به همراه داشته باشد، علاوه بر این که برخی از این مواد برای سلامت مرمتگران و حتی میحط زیست خطرناک هستند. از این رو یافتن روش ها و موادی که در عین تاثیرگذاری برای نقاشی ها کم خطر باشند، یک نیاز اساسی است. از سوی دیگر مواد طبیعی که در طب سنتی کاربرد داشته اند با توجه به این که در بسیاری از موارد برای سلامت انسان بی خطر هستند، در دسترس بوده و حتی در بسیاری از موارد استفاده از آن ها مقرون به صرفه است. انزروت صمغی است که علاوه بر کاربردهای طبی، در هنرهای سنتی مانند نگارگری نیز به عنوان بست مورد استفاده قرار می-گرفته و نیز برای پاک کردن اثر لکه های چربی از روی کاغذ توصیه می شده است. گردوغبار ، دوده و ورنی های کهنه عمده موادی هستند که نیاز به زدودن از سطح نقاشی ها دارند.آماده سازی یک ماده تمیزکننده با استفاده از عصاره صمغ انزروت برای زدودن این آلودگی ها می تواند پاسخگوی نیاز به ماده مناسب تمیزکننده باشد. چگونگی استفاده از عصاره ی صمغ گیاه انزروت به عنوان تمیزکننده ی آلودگی های روی نقاشی رنگ وروغن روی پارچه و نیز تاثیرات ناشی از استفاده از این ماده، در این پروژه بر روی نمونه ی موردی و نمونه های ساخته شده که پیرسازی زودرس بر روی آنها انجام شده است بررسی شد. بر اساس بررسی ها و آزمایش های انجام شده در این پژوهش محلول هیدروالکلیِ انزروت برای زدودن گردوغبار و دوده از سطح لایه های رنگ وروغن مناسب است ولی عصاره این ماده قادر به زدودن ورنی های ماستیک، دامار و روغن بزرک نبود. همچنین استحکام بخشی لایه های آسیب دیده رنگ وروغن در حین عملیات تمیزکاری با این ماده ممکن نیست.

پارچه ها و دست بافته ها از انواع آثاری می باشند که به دلیل ساختمان سازنده و جنس ماده ی سازنده که غالباً دارای منشأ حیوانی مانند پشم یا منشأ گیاهی مانند پنبه، کتان و کنف هستند، بیشتر از مواد دیگر که دارای پایداری زیاد هستند، مانند ابزارهای فلزی و معدنی در معرض فرسایش قرار دارند. لذا توجه به مسئله حفاظت و مرمت آنها امری مهم است. مهمترین دلایل توجه به این بخش از آثار، مرمت آثار پارچه ای قدیمی موجود در جهت شفاف سازی هویت اسناد تاریخی و توسعه دانش و فرهنگ است. هدف از این تحقیق استفاده از روش دوخت برای ترمیم و پایداری بخشیدن به نمونه پارچه های قدیمی می باشد. در این روش مرمتی، مواد شیمیایی مانند انواع چسب ها هیچ دخالتی ندارند و تنها از روش دوخت به دلیل برگشت پذیری آن استفاد می شود. در این پایان نامه روشهای مرمت پارچه، آسیب های گوناگون پارچه، چگونگی استاندارد سازی گونه های دوخت و نوع مرمت با نمونه های مثالی معرفی می شود. از آنجایی که عوامل فیزیکی، شیمیائی، و بیولوژیکی تخریب هائی همچون پوسیدگی، سوراخ شدن، ضعیف و سست شدن تار و پود را به همراه دارند، لازم است هر کدام از این آسیب ها توسط روش و نوع دوخت مخصوص به خود مرمت شوند. در این تحقیق پارچه ای بدون طرح با الیاف پنبه ای که گذر زمان ضعف ساختاری در آن ایجاد کرده بود انتخاب شد و به طول و عرض15 10 برش خوردند، آسیب های دیده شده بر روی بافته های قدیمی بر روی نمونه های برش خورده در آزمایشگاه اجرا گردیدند و برای هر نوع آسیب 5 عدد نمونه سازی انجام شد و از هر 5 عدد یک نمونه به عنوان شاهد نگهداری و دوختهای متناسب با نوع آسیب اجرا گردیدند که از بین آنها یک نمونه به عنوان الگوی مناسب معرفی شد. در استاندارد سازی گونه ها و روش های دوخت هر پارچه ای با جنسیت خاص و نوع آسیب با ابزار خاص و روش و دوخت مخصوص به خود مرمت خواهد شد که ممکن است آن تکنیک دوخت مناسب پارچه دیگر با خصوصیات متفاوت نباشد.

آثار تاریخی به جای مانده از گذشته نشانگر نوع زندگی، فرهنگ، آداب و رسوم گذشتگان است. در میان این آثار به جای مانده از گذشته، نسخ خطی به واسطه ی ماهیت شان این سنن را ملموس تر ارائه می دارند، و به این جهت حفاظت و صیانت از آن ها کمک شایانی به حفظ این اطلاعات است. از طرفی این آثار به واسطه ی هویت و مواد تشکیل دهنده شان که عموماً مواد آلی و آسیب پذیر در برابر عوامل محیطی هستند، روند رو به تخریبی را طی می کنند. حفاظت از همه ی آثار مستلزم شناخت دقیق اثر از جمله مواد به کار رفته و تکنیک ساخت آنها می باشد تا با توجه به ماهیت اثر، بهترین و مناسب ترین روش حفاظت اتخاذ گردد. نسخه ی خطی لباب الأخبار کتابی مذهبی متعلق به قرن سیزدهم هجری قمری است و شامل احادیثی از حضرت محمد (ص) می-باشد. این نسخه توسط محمد مبارک ابن نور زمان و با خط ثلث نگارش شده است. کاغذهای این نسخه ی خطی ضخیم و دارای یک رنگ زرد تا قهوه ای هستند. هدف از این تحقیق، بررسی علل زردشدگی کاغذهای این نسخه ی خطی، بر پایه ی مطالعات ساختاری کاغذ تاریخی، نمونه سازی و پیرسازی می باشد. این پروژه بر پایه ی مطالعات کتابخانه ای و آزمایشگاهی استوار شده است. برای شناسایی علل زرد شدگی اوراق این نسخه ی خطی، مطالعات آزمایشگاهی در استخراج رنگ و شناسایی الیاف از کاغذ نسخه ی خطی انجام شد. رنگ استخراج شده از کاغذ، به وسیله ی روش های طیف سنجی نور مرئی، طیف سنجی تبدیل فوریه مادون قرمز و رنگ سنجی بررسی شد و شناسایی الیاف توسط معرف ها و بررسی میکروسکپی انجام گرفت. پس از شناسایی رنگینه ی حنا در ترکیب کاغذ و الیاف کنف و پارچه کهنه، نمونه سازی بر اساس ساختار شناسایی شده ی کاغذ تاریخی انجام گرفت. در ادامه نمونه ها، شامل کاغذهای ساخته شده با الیاف کنف، پارچه کهنه و رنگ شده با رنگینه ی حنا، تحت پیرسازی تسریعی نوری و رطوبت و دما قرار گرفتند و تغییرات آنها توسط روش های دستگاهی طیف سنجی مادون قرمز، ph سنجی و رنگ سنجی مورد بررسی قرار گرفت. در پایان مشخص شد، بیشترین تغییرات رنگی پس از پیرسازی تسریعی، مربوط به نمونه های ساخته شده با الیاف کنف می باشد و نشان می داد رنگینه ی حنا ی به کار رفته در نمونه ها از اکسیداسیون الیاف کنف در طی پیرسازی تسریعی جلوگیری کرده است.

کتیبه¬ی کاغذی مورد مطالعه در این پژوهش که تحت تولیت موزه هنرهای تزیینی اصفهان قرار دارد، به خط نستعلیق توسط محمود بن ابی القاسم الخوانساری و در سال1322 هجری قمری، نگارش شده و به تکیه گاهی پارچه ای متصل است. طول کتیبه 648.5 سانتی متر و عرض آن 21.71 سانتی متر است، ضمن آن که بخش کاغذی کتیبه از اتصال 19 قطعه کاغذ تشکیل شده و 9 قطعه نیز تکیه گاه پارچه ای کتیبه را شامل می شود که یک قطعه پارچه در قسمت ابتدای روی کتیبه و سایر قطعات پارچه در پشت کتیبه قرار گرفته اند. در پژوهش حاضر، مطالعات فن شناسی با هدف شناسایی ساختار کاغذ و پارچه، بر روی 7 قطعه کاغذ(قطعات اول، چهارم، هفتم، دهم، سیزدهم، شانزدهم و نوزدهم) انجام شده است و 5 قطعه از تکیه گاه پارچه ای(قطعات اول، سوم، پنجم و هفتم پشت کتیبه و قطعه پارچه¬ی قرار گرفته بر روی بخشی از کتیبه) مورد بررسی های ساختارشناسی قرار گرفته است، و نتایج نشان می دهد که کاغذکتیبه دارای ترکیبی از الیاف باست، چوبی و الیاف فرنگی است، ضمن آن که پارچه نیز ازالیاف پنبه بافته شده است؛ هم چنین آهار تکیه گاه پارچه ای از نوع نشاسته و کاغذکتیبه نیز از کربوهیدرات به عنوان آهار استفاده شده است؛ شناسایی کربنات کلسیم به عنوان پرکننده¬ی کاغذکتیبه، و چسب گیاهی در اتصال کاغذ و پارچه، هم چنین شناسایی رنگ های سیاه کربنی، قرمزسرنج، آبی پروس، سبزمالاکیت، زرداکر، استفاده از آلیاژ برنج و هم چنین شناسایی رنگ زردگیاهی در کتیبه، ازدیگرنتایج به دست آمده است. در این پژوهش بنیادی -کاربردی که به عنوان پژوهشی موردکاوی است، باتوجه به مطالعه¬ی نمونه های مشابه و هم چنین نتایج آزمون های انجام شده برروی کتیبه¬ی موردبررسی، راهکارهای حفاظت و مرمت برای انبار و هم چنین شیوه¬ های نمایش آن، ارایه شده است

پژوهش حاضر با عنوان فن شناسی، آسیب شناسی و ارائه طرح حفاظتی برای یک اثر پارچه ای منسوب به دوره صفوی انجام گرفته است. هدف از انجام این پژوهش دستیابی به طرح حفاظتی مناسب با شرایط اثر پارچه ای برای نمایش و نگهداری آن بوده است و در راستای تحقق این مهم مطالعات فن شناسی به منظور شناسایی ساختار و مواد تشکیل دهنده و مطالعات آسیب شناسی جهت شناسایی عوامل آسیب رسان و آسیب های وارده بر اثر پارچه ای، انجام گرفته است. این پژوهش جزء مطالعات موردی بوده که در آن از مطالعات کتابخانه ای، میدانی وآزمایشگاهی استفاده شده است. در مطالعات تاریخی تطبیقی و فن شناسی تجزیه و تحلیل داده ها بصورت کیفی و در مطالعات آسیب شناسی بصورت کیفی و کمی بوده است. نتایج حاکی از آن است که اثر پارچه ای از لحاظ طرح، نقش، بافت و تکنیک می تواند متعلق به دوره صفوی باشد. همچنین اثر پارچه ای مورد مطالعه دارای الیاف ابریشم و گلابتون (مس با روکش نقره) و آهار نشاسته می باشد. در بررسی ها مشخص شد رنگرزی الیاف آبی با نیل، رنگرزی الیاف مشکی با پوست انار و دندانه آهن و برای رنگ کرم پوست انار و زاج سفید استفاده شده است. نمونه مورد مطالعه همچون پارچه های زربفت اطلسی باف با تکنیک دو سیستم تار و دو سیستم پود بافته شده است که حتی به لحاظ تکنیک بافت، ظرافت، طرح، رنگ و نقش با آثار غیاث الدین نقشبند مشابهت داشته و احتمال تعلق اثر پارچه ای به وی و یا مکتب غیاث الدین، وجود دارد. کاربرد اثر پارچه ای احتمالا" پارچه ای نفیس برای لباس اشراف بوده است. اثر پارچه ای دارای آلودگی های سطحی و آسیب هایی چون رنگ پریدگی، پوسیدگی و پارگی، شکنندگی الیاف ابریشمی، ریختگی و شکستگی ... در الیاف فلزی است. در نهایت نیز با توجه به وضعیت اثر پارچه ای از روش درمانی دوخت جهت استحکام بخشی اثر پارچه ای بهمراه لایه پشتیبانی از جنس حریر شیشه ای استفاده شد. سپس با استفاده از پارچه رویال یک تکیه گاه سرتاسری با استفاده از کوک مخفی به اثر پارچه ای متصل شد. پس از قاب گیری اثر پارچه ای با مقوایی با ph خنثی برای نمایش آن، پیشنهاد بکارگیری قاب چوبی عمل آوری شده با رزین دامار یا پلی استر مات داده شده است همچنین بکارگیری ورق پلکسی گلاس جهت پوشش اثر پارچه ای به نمایش در آمده در قاب وکنترل شرایط محیطی توصیه شده است.

جلد چرمی معرق ضربی مورد مطالعه در این پژوهش که در اختیار موزه ی شخصی پبده ی فولادشهر قرار دارد، جلد قرآنی است که کتابت آن توسط «محمد ابن قاسم کرمعلی محمدآبادی جرقویه» در سال 1206 هجری قمری به اتمام رسیده است. تزئینات موجود بر روی جلد شامل یک نقش ترنج و دو نقش سرترنج است. در پژوهش حاضر، مطالعات فن شناسی در دو بخش مطالعات تطبیقی و مطالعات ساختاری انجام شده است. در این پژوهش مطالعات آسیب شناسی با کمک مشاهدات عینی، مشاهدات میکروسکوپی، انجام آزمون های فیزیکی، شیمی تر و عمل کشت قارچ برای محدوده ای که مشکوک به قارچ زدگی بود، انجام شده است. در این پروژه عملیات درمانی شامل: پاکسازی، رطوبت دهی ،بازسازی کمبودهای جلد چرمی و ساخت عطف جدید ، ترمیم مقوا و ترمیم کاغذ آسترهای بدرقه و پیشواز و موزون سازی رنگی(به کمک رنگ اکریلی) انجام شده است. در نهایت راهکارحفظ و مرمت برای جابجائی و همچنین شیوه ی مناسب نمایش این اثر در موزه ارائه گردیده است.

مرکب به عنوان یکی از مهم ترین ملزومات خلق آثار کاغذی تاریخی، گاه خود می تواند عاملی آسیب رسان برای این آثار قلمداد شود. مرکب آهن- مازو نیز به عنوان یکی از انواع مرکب، به دلیل وجود اسیدها و یون های آهن با گذشت زمان آسیب های جبران ناپذیری بر تکیه گاه وارد می کند. از این رو پایدارسازی آن می تواند گامی موثر در پیشگیری از تخریب آثار کاغذی باشد. در این زمینه ویژگی های ذکر شده پیرامون افزودن عصاره ی گیاه اَفسَنتین به مرکب، در کتاب مخزن الادویه ی عقیلی شیرازی سبب شد تا پایدارسازی مرکب آهن- مازو با استفاده از این عصاره مورد بررسی قرار گیرد. بدین منظور ابتدا دو نوع مرکب آهن- مازو ساخته و عصاره ی افسنتین در مقادیر مختلف به آن افزوده شد. سپس نتایج حاصل از آزمایش های رنگ سنجی، ph سنجی و ftir انجام گرفته بر روی نمونه های حاوی عصاره ی افسنتین با نمونه ی مرکب عاری از عصاره به عنوان شاهد مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج نشان داد که گیاه افسنتین به دلیل دارا بودن رنگینه های طبیعی از قبیل تانن ها، فلاونوئیدها و آلکالوئیدها بر روی رنگ مرکب آهن- مازو تاثیرگذار است. از طرفی میزان رنگ پریدگی مرکب حاوی عصاره ی گیاه افسنتین، پس از پیرسازی نوری بسته به نسبت مازو به زاج، متفاوت است و در مرکب با میزان مازوی بیشتر، افزودن این عصاره با کاهش میزان رنگ پریدگی نسبت به مرکب شاهد همراه است. هم چنین گیاه افسنتین به دلیل دارا بودن خاصیت آنتی اکسیدانی، سبب پایدارسازی مرکب و کاهش تخریب آن شد. میزان موثر این عصاره در مرکب آهن- مازو با نسبت مازو به زاج 3 : 1، برابر با 30%- 45% حجم مرکب مورد استفاده ارزیابی گردید.