نهضت عقلانی معتزله در دوران خلافت عباسی و همزمان با نهضت عظیم ترجمه به تعامل عقلانی با فلسفه یونان پرداخت و با استفاده و مدد از این فلسفه عقلا نی در صدد بود دین را در تحت استدلال عقلا نی قرار دهد و هر آنچه به نام دین وارد حوزه ی دین شده بود اما از پشتوانه عقلا نی و منطق بر خوردار نبود به دور اندازد و سره را از ناسره تشخیص دهد. این جنبش عظیم فکری و فرهنگی اثرات مثبتی در روند پالایش فکری جامعه اسلامی داشت، به طوری که دوره ای در تاریخ اسلام شروع شد که تمدن اسلامی از هر جهت پیشرفت نمود وتوسعه حاصل کرد. منحنی به قهقرا رفتن این نهضت از دوره ی متوکل عباسی شروع شد، در این تحقیق از چشم انداز جامعه شناسی معرفت، که معرفت را متاثر از عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی فرض می کند، به بررسی نقش عوامل سیاسی بر رواج و افول نهضت معتزله پرداختیم. در ادامه با توجه به فرضیات مستقل تحقیق که تغییرات قومی و نژادی و همچنین ضعف و قدرت در دستگاه خلافت عباسی می باشند به مطالعه توصیفی خلافت عباسی پرداختیم و آن را به سه دوره مجزا تقسیم کردیم. در دوره اول حضور ایرانیان در ساختار سیاسی چشمگیر نیست؛ اما در دوره دوم حضور قدرتمندانه ایرانیان در ساختار سیاسی دیده می شود و در این دوره است که معتزله به اوج می رسد. در دوره سوم که دوره افول نامیده می شود حضور ترکانی که روحیه نظامی داشتند و از اندیشه ساده و ابتدایی برخوردار بودند چشمگیر است. در بخش یافته های تحقیق به این نتیجه رسیدیم که در دوره ی اول خلافت عباسی با غلبه مطلق اعراب که با مدنیت و شهر نشینی رابطه خوبی نداشتند و در دورهسوم با غلبه مطلق ترکان در ساخت سیاسی، نهضت عقلانی معتزله مورد حمایت قرار نمی گیرد، اما در دوره ی دوم با غلبه ی عصبیت عمومی و حضور ایرانیان در کنار اعراب در ساخت سیاسی این نهضت عقلانی مورد حمایت همه جانبه قرار می گیرد ودوره ی رشد و بالندگی و توسعه آغاز می شود اما آغازی نافرجام.