به منظور بررسی پاسخ ویژگی های کمی و کیفی گیاه دارویی اسفرزه (plantago ovata frosk.) به همزیستی میکوریزایی و منابع مختلف نیتروژن در شرایط تنش خشکی، دو آزمایش نیمه طبیعی و مزرعه ای در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه شهرکرد در سال 1390 اجرا گردید. تیمارهای آزمایش نیمه طبیعی شامل دو سطح تنش (بدون تنش و توأم با تنش) به عنوان فاکتور اول، دو سطح میکوریزا (تلقیح با glomus intraradices و عدم تلقیح) به عنوان فاکتور دوم و سه نوع کوددهی (کاربرد جداگانه ازتوباکتر azotobacter chroococcum، کاربرد 40 کیلوگرم نیتروژن در هکتار از منبع اوره و کاربرد تلفیقی ازتوباکتر+20 کیلوگرم در هکتار نیتروژن) به عنوان فاکتور سوم بودند. تیمارهای آزمایش مزرعه ای نیز شامل میکوریزا (glomus intraradices) + 40 کیلوگرم در هکتار نیتروژن از منبع اوره، میکوریزا + ازتوباکتر + 20 کیلوگرم در هکتار نیتروژن از منبع اوره، میکوریزا + ازتوباکتر، 40 کیلوگرم در هکتار نیتروژن از منبع اوره، ازتوباکتر + 20 کیلوگرم در هکتار نیتروژن، ازتوباکتر و شاهد (بدون مصرف کودهای شیمیایی و بیولوژیک) بودند. صفات اندازه گیری شده در آزمایش نیمه طبیعی شامل بیوماس ریشه، کلونیزاسیون ریشه، وابستگی میکوریزایی، طول ریشه و طول ریشه کلونیزه شده، تعداد پنجه در بوته، ارتفاع بوته، تعداد سنبله در بوته، طول سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، بیوماس اندام های هوایی، فاکتور تورم، موسیلاژ بذر، عملکرد موسیلاژ، پرولین اندام هوایی و کارایی مصرف آب بودند. صفات اندازه گیری شده در آزمایش مزرعه ای نیز کلونیزاسیون ریشه، وابستگی میکوریزایی، تعداد پنجه در بوته، ارتفاع بوته، تعداد سنبله در بوته، طول سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، بیوماس اندام های هوایی، فاکتور تورم، موسیلاژ بذر و عملکرد موسیلاژ بودند. نتایج آزمایش نیمه طبیعی نشان داد که تنش خشکی سبب کاهش معنی دار تمام صفات کمی به جز وزن هزار دانه گردید، اما صفات کیفی آن را افزایش داد. از سوی دیگر برقراری رابطه همزیستی بین اسفرزه و قارچ اثرات منفی تنش خشکی را بر بسیاری از صفات تعدیل نمود. بیشترین عملکرد دانه و موسیلاژ در شرایط بدون تنش، وجود میکوریزا و کاربرد 40 کیلوگرم نیتروژن در هکتار بدست آمد. بالاترین درصد موسیلاژ نیز در تیمار تنش خشکی توأم با تلقیح ازتوباکتر مشاهده شد. نتایج آزمایش مزرعه ای نیز نشان داد که کاربرد میکوریزا + اوره سبب افزایش معنی دار عملکرد و اجزای عملکرد اسفرزه نسبت به سایر تیمارها گردید. بیشترین عملکرد دانه و موسیلاژ با بکارگیری میکوریزا + 40 کیلوگرم نیتروژن در هکتار بدست آمد. با این وجود کوددهی تأثیری بر ویژگی های کیفی اسفرزه نداشت. به طور کلی نتیجه-گیری می شود که استفاده از مایه تلقیح میکوریزا توأم با اوره در زراعت اسفرزه نه تنها تولید این محصول را افزایش داد بلکه اثر تنش خشکی را بر تولید گیاه کاهش داد، و پتانسیل استفاده از میکوریزا را جهت تولید اسفرزه در شرایط نیمه خشک تأیید می نماید.