نونیل فنول ماده شبه استروژنی است که قادر به ایجاد اختلال در سیستم درون ریز موجودات زنده میباشد. هدف از مطالعه حاضر بررسی اثرات نونیل فنول بر تعادل هورمونی و همچنین اثرات هیستوپاتولوژیک آن در ماهی آزاد نابالغ دریای خزر (salmo trutta caspius) بود. بدین منظور، بچه ماهیان با وزن 10±40 گرم به مدت 21 روز در معرض غلظتهای 1، 10 و 100 میکروگرم بر لیتر نونیل فنول قرار داده شدند و سپس آسیبهای بافتی در بافتهای بیضه، تخمدان، آبشش و روده و همچنین غلظت هورمونهای استروئیدی (استرادیول و تستوسترون)، تیروئیدی (t3 و t4)، هورمون رشد، کلسیم کل، tsh و fsh در پلاسمای دو جنس نر و ماده مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که نونیل فنول هم در غلظتهای پایین و هم در غلظتهای بالا اثرات قابل توجه و معنی داری بر میزان هورمونهای مذکور داشته است. در بررسی بافت شناسی بیضه درجات مختلف از پرخونی مویرگهای واصله به بافت، کاهش قطر دیواره لوبولهای seminiferous و اضمحلال سلولهای جنسی در تیمارهای مختلف نونیل فنول مشاهده شد. این موارد وابسته به غلظت نونیل فنول بوده به طوریکه با افزایش غلظت نونیل فنول، اثرات شدیدتری به ویژه در تیمار 100 ppb مشاهده شد. در مطالعات بافت شناسی تخمدان نیز تغییرات قابل توجهی مشاهده نشد. در بافت آبشش نیز انواع مختلفی از تغییرات هیستوپاتولوژیکی شامل چماقی شدن، هایپرپلازی، خمیدگی انتهای لاملا، همجوشی لاملا، جداشدگی اپیتلیال، افزایش سلولهای موکوسی، کوتاه شدگی لاملا و تلانژیکتازیس در تمامی تیمارهای نونیل فنول مشاهده شد. تغییرات بافتی روده تنها در تیمار 100 ppb نونیل فنول مشاهده شد که شامل همجوشی ویلی ها، کوتاه شدگی ویلی و نیز افزایش اندازه و تعداد سلولهای گابلت میباشد. مطالعه حاضر نشان داد که غلظتهای مزمنِ نونیل فنول قادر به ایجاد آسیبهای بافتی و در نتیجه اختلال در عملکرد بافتهای حیاتی بچه ماهیان آزاد دریای خزر میباشد. به علاوه، نونیل فنول میتواند تعادل هورمونی ماهی آزاد دریای خزر را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین، مقادیر غلظت نیمه کشنده نونیل فنول در زمانهای 24، 48، 72 و 96 ساعت به ترتیب 218.78، 214.01، 209.37 و 204.78 میکروگرم در لیتر بدست آمد. بنابراین بر اساس طبقه بندی سمیت usepa، نونیل فنول برای ماهی آزاد دریای خزر در گروه مواد ”بسیار سمی“ درجه بندی میشود و از این منظر میتوان ماهی آزاد را مدل بیولوژیکی مناسبی برای پایش اثرات اکوتوکسیک نونیل فنول در دریای خزر معرفی کرد. با توجه به گزارش حضور نونیل فنول در آبهای دریای خزر، ضروری است تدابیر لازم جهت کاهش ورود این گونه مواد به دریا، حفاظت لازم از ماهیانی که در معرض این مواد هستند و همچنین تنظیم مکان مناسب رهاسازی که واجد حداقل آلودگی باشد، مد نظر مسئولین امر قرار گیرد.