چکیده در این پژوهش، مبانی و اندیشه‏های عقل‏گرایی و عقل‏گریزی در طی قرون ابتدایی اسلام، قرن اول تا قرن هفتم هجری، تحلیل و بررسی شده است. اما از آنجا که بررسی این اندیشه‏ها منوط به دانستن عقاید فرقه‏های کلامی صدر اسلام و پس از آن، می‏باشد، لذا شرحی از عقاید مهمترین فرقه‏های کلامی خردگرا و خردگریز در این رساله لحاظ شده است. سپس با توجه به تأثیری که سنایی شاعر قرن پنجم و ششم، و مولانا شاعر قرن هفتم، از عقاید این فرقه‏ها، خاصِّه اشاعره، گرفته‏اند؛ و نیز با در نظر گرفتن مباحث فلسفی آن دوران دربار? عقل و تأثیر آن در متون ادبی، از جمله آثار این دو شاعر، و همینطور با توجه به دیدگاه خود عارفان در رابطه با مراتب عقل، به تحلیل و بررسی این موضوع در حدیقه سنایی و مثنوی مولانا پرداخته شده است. در نهایت، در نتیجه‏گیری و در بررسی تطبیقی دیدگاه این دو شاعر در ارتباط با مقول? عقل و حیط? اختیارات آن، مشخص شد که فضای عقیدتی – فکری حاکم بر هر دوره و خط مشی سیاسی حکومت‏ها مبنی بر میزان توجه آنها، به اصول و احکام دینی و شرعی ارتباط مستقیم با روند خردگرایی یا خردگریزی در افکار و عقاید شاعران بزرگی مانند سنایی و مولانا داشته است. سنایی تحت‏تأثیر تسلط اندیشه‏های اهل حدیث و اشاعره و شریعت‏گرایان افراطی دور? سلجوقیان، حیط? اختیارات عقل را تنها محدود به شرع می‏کند و عقل را مطیع اوامر شرعی می‏داند؛ و مولانا به دلیل این که کمی از فضای قشری‏نگر آن دوره، دور می‏شود و عرفان او از زهد خشک فاصله می‏گیرد، با وسعت‏نظر بیشتری به این مقوله می‏پردازد. اما در نهایت هر دوی آنها عقل معاد را بر عقل معاش ترجیح می‏دهند و توجه انسان را یکسره معطوف به جهان باقی می‏کنند.