زیره سبز (cuminum cyminum l.) گیاهی از خانواده چتریان و یکی از مهم ترین گیاهان دارویی کشور است. به منظور بررسی مسیرهای مختلف ریخت زایی درون شیشه ای در چهار توده بومی زیره سبز (شهداد، کوهبنان، بادرود و افغانستان)، پژوهشی در آزمایشگاه کشت بافت پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی طی سال های 1391-1389 صورت گرفت. آزمایش های انجام شده در این پژوهش شامل القای کالوس، باززایی (مستقیم و غیرمستقیم) و جنین زایی سوماتیکی غیرمستقیم به صورت آزمایش فاکتوریل بر پایه طرح کاملاً تصادفی در سه تکرار بود. آزمایش القای کالوس در محیط کشت پایه ms به اضافه غلظت های مختلف 2,4-d (0، 5/0، 1 و 2 میلی گرم در لیتر) به همراه 1/0 میلی گرم در لیتر کینتین با استفاده از ریزنمونه های مختلف (ریشه، ساقه، برگ، جنین و بذر) در چهار توده انجام شد. صفات مورد مطالعه در َآزمایش القای کالوس عبارت بودند از: روز تا القای کالوس، درصد القای کالوس و سرعت رشد کالوس. آزمایش باززایی مستقیم با استفاده از ریزنمونه ساقه در پنج غلظت مختلف tdz (1، 2، 5، 10 و 20 میکرومولار) در چهار توده اجرا شد. در آزمایش باززایی غیرمستقیم از کالوس های حاصل از ریزنمونه ساقه در محیط کشت b5 به همراه تنظیم کننده های رشد bap (1/0، 2/0، 4/0 و 1 میلی گرم در لیتر) در ترکیب با naa (2/0 و 4/0 میلی گرم در لیتر) استفاده شد. در آزمایش جنین زایی سوماتیکی غیرمستقیم از کالوس های مرحله القای کالوس به منظور تولید جنین های سوماتیکی و با انتقال آن ها به محیط کشت پایه ms بدون تنظیم کننده رشد، استفاده شد. نتایج مطالعه القای کالوس نشان داد که ریزنمونه بذر در تمام تیمارهای مورد بررسی، دیرتر از تمام ریزنمونه های دیگر (54 روز) کالوس تولید نمود. در عوض ریزنمونه ریشه، زودتر از ریزنمونه های دیگر (11 روز) به القای کالوس واکنش نشان داد. بهترین باززایی مستقیم در توده های زیره سبز در مقدار 10 میکرومولار (5/57 درصد) از تنظیم کننده رشد tdz بود و غلظت 1 میکرومولار (67/6) کمترین درصد باززایی را داشت. بیشترین باززایی غیرمستقیم، مربوط به ترکیب 1/0 میلی گرم در لیتر naa به همراه 4/0 میلی گرم در لیترbap و ترکیب 1/0 میلی گرم در لیتر naa به همراه 1 میلی گرم در لیترbap به ترتیب با 83/25 و 25 درصد بود. توده های شهداد و افغانستان به ترتیب با میانگین 38/14 و 75/13 درصد بیشترین و توده های کوهبنان و بادرود با میانگین 42/10 و 21/10 درصد کمترین درصد باززایی غیرمستقیم را نشان دادند. نتایج نشان داد که سطوح مختلف 2,4-d که از آن کالوس تولید شده، بر روی تعداد جنین های تشکیل شده بر روی هر ریزنمونه تاثیرگذار بود و غلظت دو میلی گرم در لیتر 2,4-d با میانگین 29/16 جنین بیشترین تعداد جنین را تولید کرد. همچنین تعداد جنین تشکیل شده با افزایش غلظت 2,4-d افزایش یافت. جنین های سوماتیکی حاصل، با انتقال به محیط حاوی tdz جوانه زده و باززا شدند. بیشترین درصد باززایی جنین های سوماتیکی مربوط به سطوح 5، 10 و 20 میکرومولار tdz بود که اختلاف آماری معنی داری با همدیگر نداشتند و سطح 5 میکرومولار tdz با میانگین 67/13 درصد پیشنهاد می گردد.