چکیده بخش عمده هر فرهنگ و تمدن محصول تفکر و دستمایه علمی پیروان آن است که شجره علمی و هویت معرفتی آنان را به نمایش می گذارد. با این وصف که هر چه این معرفت و تفکر سابقه کهن تری داشته باشد ریشه ها و لایه های آن بهتر قابل ترسیم است. از این رو بحث و بررسی آن در میان رهبران نخستین یا نسل اول از پیروان آنان، از اهمیت بسزایی برخوردار است. شکوفایی علوم اسلامی از همان قرن نخست در یک تلاش همگانی مبتنی بر آموزه ها و تعالیم دینی، همراه با درک صحیح از شرایط اجتماعی و نیازهای آن عصر، سبب بالندگی تمدن اسلامی در قرون نخستین شد. اما در خصوص این که اصحاب امامان شیعه(ع) به عنوان رهبران و عالمان دینی در این باب چه نقشی ایفا نموده اند، پرسشی است که به ویژه در قرن اخیر، برخی را به انکار و برخی را به اثبات اساسی ترین نقش و بنیادی ترین تأثیر در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی وادار کرده است. پژوهش حاضر برآن است که با رویکردی علمی تحلیلی نقش آنان را در فرهنگ و تمدن اسلامی بدون افراط و تفریط، در بازه ی زمانی قرن های دوم و سوم و با توجه به گستردگی بحث، در دامنه دانش تاریخ و جغرافیا مورد بررسی قرار دهد. این بررسی براساس گزاره های تاریخی موجود در کتب تاریخی، تمدنی، ادبی، تراجم، رجال، جغرافیایی انجام می شود و در مقام داوری با آمیزه ای از توصیف نقلی و تحلیل عقلی دامنه تحقیق را جمع می کند. ناپیدا بودن کتب و بیشتر اخبار اصحاب امامان(ع) از دشواری های رسیدن به این بررسی است. ذهن شناسی فکری و علمی اصحاب، مقایسه ی آثار و کتب اصحاب با دیگر آثارشان و نیز آثار دیگران و هم چنین انعکاس اخبار آنان در میان نسل های بعدی سه شیوه ی کاربردار برای رسیدن به محتوای آثار مفقود اصحاب است. پژوهش پیش رو در محورهای سیره ی نبوی، سیره ی اهل بیت(ع)، وقایع نگاری و جغرافیانگاری سامان یافته و به مسایلی مانند بنیان گذاری یا استمرار بخشی حرکت علمی اصحاب امامان(ع) در حوزه ی تاریخ و جغرافیا، جایگاه علمی آنان، انعکاس اخبار آنان در نسل های بعدی، بستر حرکت علمی اصحاب، گونه شناسی فکری، صنف شناسی نگارشی، نوع شناسی تعامل آنان با دیگران و فرایند شناسی انتقال علوم به اصحاب و از آنان به آیندگان می-پردازد. واژگان کلیدی: اصحاب، امام، شیعه، فرهنگ، تمدن، تاریخ، جغرافیا