پایان نامه حاضر بر آن است تا با تأملی دقیق در اوضاع مذهبی دوران حکومت خوارزمشاهیان در گام نخست این اوضاع را به طور کامل از ابتدای شکل گیری دولت مذکور تا زمان سرنگونی آن مورد بحث و مداقه قرار دهد. در دومین گام نیز تأثیر و تأثرات این اوضاع را بر رویکرد سیاسی خوارزمشاهیان و روابط آنان با دولت های همجوارشان و به ویژه خلافت عباسی مورد تحلیل و تبیین قرار دهد. نگارنده، در فصل اول (کلیات) پس از بیان کلیات پژوهش، یعنی مواردی همچون طرح مسأله، فرضیه و اهمیت و هدف تحقیق، شرحی کامل در باب منابع تحقیق آورده است. در فصل دوم از جغرافیای تاریخی منطقه خوارزم سخن به میان آورده و مخاطب را با حدود و ثغور این سرزمین، وضعیت آب و هوا و ناهمواریهای آن و دولت هایی که طی تاریخ در این منطقه حاکمیت داشته اند آشنا می سازد. فصل سوم از چگونگی شکل گیری دولت خوارزمشاهیان سخن به میان آورده و حوادث مهم سیاسی دوران حاکمیت آنان را بیان می دارد. در فصل چهارم از اوضاع مذهبی سرزمین خوارزم قبل از روی کار آمدن دولت خوارزمشاهیان انوشتگینی در اواخر قرن پنجم ه.ق سخن به میان آمده و در فصل پنجم، این روند در دوران حاکمیت خوارزمشاهیان انوشتگینی به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته است. طی این فصل مشخص می گردد که سلاطین خوارزمشاهی اولاً جهت ایجاد یک دولت مستقل و قدرتمند و ثانیاً جهت مقابله با توطئه های روزافزون خلفای عباسی، بر آن شدند تا با حمایت از فرق مذهبی مورد تأیید خود یعنی معتزله و تشیع؛ و استقبال از بزرگان و دانشمندان این فرق مذهبی در دربار خویش، به یک دگرگونی چشمگیر مذهبی در قلمروشان اقدام کنند. از همین رو این سلسله، با توجه به سیاست حمایت از معتزله و شیعه فرصت تاریخی و بستر مناسبی برای مکتب اعتزال و علویان در خوارزم، خاصه برای نفوذ آنان در ساختار قدرت و مناصب اداری و تشکیلات دیوانی فراهم کرد. اما خلیفه عباسی نیز همین حربه را علیه دولت خوارزمشاهیان بکار گرفت و از فرق شیعه حمایت نمود. در ادامه همین فصل، پیامدهای کشاکش های مذهبی نیز به طور مفصل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ایالت شروان از دیر باز به دلیل موقعیت سوق الجیشی و اقتصادی مورد توجه دولت های مجاور خود قرار داشت. در دوره ی صفوی در این ناحیه شورش ها ی استقلال طلبانه علیه دولت مرکزی صفوی شکل گرفت ولی هر بار توسط صفویان سرکوب می گردید. علی رغم این که حکومت شروانشاهان در سال 945هـ.ق به دست شاه طهماسب اول منقرض گردیدند و خودمختاری آنان پایان یافت امّا آنان برای باز یافتن حیات سیاسی شروان به شورش های استقلال طلبانه دست زدند. شروانیان که سنی مذهب بودند به دلیل ستم های سیاسی و مذهبی صفویان، دست یاری به سوی دولت عثمانی دراز نمودند و همین امر سبب دخالت روز افزون عثمانی ها در امور شروان گردید به طوری که در برهه هایی از این دوران، شروان و سایر شهرهای آن به تصرف عثمانی در آمد. این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه ای بر آن است تا تحولات سیاسی ایالت شروان در دوره ی صفوی را بررسی نماید. منابع تحقیق حاکی از آن است که انضمام شروان به دولت صفوی موجب شورش های استقلال طلبانه و دخالت روس و عثمانی به دلیل قرابت های مذهبی و نژادی در این ایالت گردید.

ارمنستان واقع در جنوب غربی قفقاز، سرزمینی است پوشیده از کوهستان های بلند و ناهموار و مستحکم، مرکب از دژهای متعدد است و اهالی آن سرزمین که به ارمنی ها معروفند؛ جنگجویانی وحشتناک و سخت مصمم به دفاع از استقلال خود بوده اند. از منظر مسلمانان تسلط بر ارمنستان علاوه بر ترویج و اشاعه دین مبین اسلام، به مثابه حفظ سرزمین جزیره و شام بود؛ همچنین تسلط بر ارمنستان مقدمه ای برای تصرف و استیلا بر امپراتوری روم شرقی به شمار می رفت و مقابله با هجوم خزران را آسان می کرد. ارتباط میان مسلمانان و ارامنه به قبل از فتح ارمنستان بر می گردد. این روابط به جنگ های یرموک و قادسیه مربوط می شود که گردان هایی از سربازان ارمنی در ارتش بیزانس و ارتش ساسانیان حضور داشتند. در منابع اسلامی و ارمنی در مورد تاریخ آغاز فتوحات ارمنستان وحدت روایت وجود ندارد؛ اما آنچه مسلم است این که فتح سرزمین های آذربایجان و ارمنستان و اران در پایان دهه دوم قرن اول هجری و سپس تا پایان خلافت عثمان؛ یا از طریق صلح و دریافت جزیه و یا به صورت جنگ و زور و دریافت جزیه همراه بوده است. البته دولت اسلامی درگرفتن جزیه از ذمیان ساکن در نواحی مرزی همواره با تسامح عمل می کرد. روابط میان ارامنه و مسلمانان در زمان خلافت امویان فراز و نشیب هایی داشته و بین طرفین پیمان هایی منعقد شده است. این پیمان ها، گاهی با صلح و آرامش استمرار می یافت و گاهی به قیام و جنگ و خشونت منجر می شده است. در آغاز خلافت عباسیان، قفقاز شاهد قیام های متعدد بر ضد عباسیان شد. خزران و خوارج و صناریه لشکریان عباسی را شکست دادند. منازعات و درگیریهای قبیله ای میان مهاجرین عرب ساکن در ارمنستان در حال بروز بود تا اینکه هارون الرشید توانست به امور آن سرزمین نظم بخشد. در زمان خلافت امین و مأمون و معتصم و واثق رابطه بین خلفای عباسی و حاکمان ارامنه، گاهی مسالمت آمیز و زمانی غیردوستانه بوده است. هدف این پژوهش تبیین و تشریح جغرافیای تاریخی ارمنستان و به دست دادن تصویری روشن از تاریخ ارمنستان، با تأکید بر مناسبات خلافت اسلامی با آن سرزمین تا پایان عصر اول عباسی، بر اساس منابع دست اول و تحقیقات جدید اعم از عربی و فارسی است