این پایان نامه شامل 5 فصل می باشد : فصل اول به کلیات و مقدمه اختصاص یافته که شامل 1- بیان مسأله 2- اهداف 3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق 4- فرضیه ها 5- روش تحقیق 6- سامانه پژوهش 7- پرسش ها 8- پیشینه می باشد. فصل دوم این پایان نامه به تعریف «خانواده و انواع آن » و «مراحل تطور و تکوین خانواده» پرداخته شده است. از آنجا که نهاد خانواده در طول تاریخ و در فرهنگ های گوناگون به اشکال مختلف تحقق یافته و فراز و نشیب های زیادی از سر گذرانده است، ارائه تعریفی جامع و کامل از واژه ی خانواده دشوار می نماید. ضمناً در این بررسی با تعاریف متعددی از خانواده و انواع آن روبه رو شدیم که به چند مورد از آن اشاره می گردد. «اندره میشل » در کتاب جامعه شناسی خانواده اظهار می دارد که خانواده پدیده ای است؛ تاریخی از اجتماع کل، که به گفته مارسل موس، از اجتماع کل جداشدنی نیست. «مک آیور» اعتقاد دارد: خانواده گروهی است؛ دارای روابط جنسی چنان پایا و مشخص که به تولیدمثل و پرورش فرزندان منتهی می شود. «مورداک » معتقد است، خانواده گروهی اجتماعی است با اقامتگاه مشترک، همکاری اقتصادی و باز تولید نسلی شامل دو بزرگسال. در مورد انواع خانواده نیز نظرات متفاوتی ارائه داده اند که به چند نوع از آنها بسنده می کنیم. • خانواده هسته ای : که متداول تـرین نوع خـانواده است که در جوامع مختلف حتی در نقاط روستایی به چشم می خورد. خانواده گسترده : (خانواده ای است که در درون آن چند نسل) بایکدیگر زندگی می کنند. انواع دیگر خانواده عبارتند از : • خانواده زن و شوهری • خانواده زیستی • خانواده مرکب • خانواده ستاکی • خانواده پیش از اسلام • خانواده پس از اسلام فصل سوم این پایان نامه، به نظامی و آثار وی پرداخته شده است. باتوجه به این که نظامی یکی از بزرگترین شاعران متفکر جهانی است که خانواده را به عنوان بنیادی ترین هسته ی سازنده ی جامعه به حساب آورده و با شیوه ی قصه پردازی، شعر و ادبیات را از دربار سلاطین بیرون آورده و به اعماق جامعه و توده های مردم عرضه کرده و با نگاهی عاطفی و شاعرانه به این موضوع پرداخته است؛ کاوش در آثار جاودانه ی او و کشف دیدگاههای این حکیم خردمند در خصوص خانواده، به شناخت بیشتر از نهاد نهادین جامعه آن دوره و ایجاد روابطی سالم تر و کامل تر برای ایرانی امروز که فرهنگ را از گذشته وام داراست کمک می نماید. حکیم فرزانه که در دوران حکومت سلجوقیان پا به عرصه وجود گذاشت، نزدیک به سی سال از عمر خود را به داستان های بزمی پرداخت ولی هرگز از مسیر اخلاق خارج نشده است. نظامی از طلایه داران خرد و فلسفه ی عصرجدید که نمونه ای از اندیشه های نوین در آثارش ظاهر است. هدف اصلی وی خردورزی و دادگری است. وی با قصه و حکایت ، مقصودش را به مردم عادی و حتی شاهان تزریق می کند. آثار این حکیم خردمند ، غیر از دیوانی که ابیات آن را دولتشاه بیست هزار بیت نوشته است واکنون فقط مقداری از آن در دست است پنج مثنوی مشهور به نام پنج گنج یا خمسه دارد که شامل: مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت پیکر و اسکندر نامه می باشد. نظامی شاعر و متفکری بود که خود پی جوی خانه و خانواده بوده است. چنان که سه بار ازدواج می کند. اگرچه در عصر و دوره ای که او می زیسته چند همسری امری طبیعی بوده است، و همچون عصر حاضر مورد مناقشه و بحث و فحص های اجتماعی نبوده، ولی هیچگاه بیش از یک همسر در خانه نداشت. حاصل این ازدواج ها یک فرزند بوده است. نظامی بارها در آثار خویش از او یاد می کند. گاهی از در نصیحت او را مورد خطاب قرار داده و زمانی او را وسیله ی سرایش اثرش می داند. بنا به گفته «محمد معین» آفاق که کنیز قپچاقی بود، پادشاه در بند به ظن قوی، فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنجان به او بخشیده است . پس از درگذشت او نظامی دوبار همسر می گزیند که نام آن ها در منظومه-های نظامی نیامده و هویت آنها شناخته نیست . فقط در اوایل اقبالنامه اشاره می کند ؛ که هنگام نظم لیلی و مجنون عروسی قربانی داده بود. نگاه نظامی به زن دوبینانه و متناقض گونه است. گاهی او را به مقام حکومت داری می رساند و گاهی بر اثر تأثیر افکار حاکم بر زمان خویش، وی را به تنزّل می کشاند. در آن عصر دادن پیشکش به همدیگر در دستگاه های قدرت و حاکمیت امری طبیعی بوده است. در این میان هنرمندان به خصوص شاعران هم در برابر سروده هایی که هدیه و تقدیم به امرا و حاکمان می کردند از آنان هدایایی به عنوان صله دریافت می کردند که امری عادی و متعارف آن دوره بود. او در لیلی و مجنون از پدر و مادر سخن به میان آورده و با درد و غم ازفراق دائی خویش یاد می کند؛ اما از سوز و فغانی که در مرگ مادر دارد؛ در مرگ پدر خبری نیست. در مورد سایر خویشاوندان و اعضای خانواده نظامی اطلاع دقیقی در دست نیست. فصـل چهـارم این پایان نامه به خانواده و مناسبات آن در خمسه نظامی پرداخته شده است. در این پژوهش، جلوه های خانواده و روابط آنها در این آثار از لابه لای داستان ها استخراج نموده و مورد تحلیل قرار گرفته است. مخزن الاسرار، نخستین، کوتاه ترین و در عین حال دشوارترین اثر مهم نظامی که مشتمل بر حدود 2400 بیت است در بحر سریع سروده شده و از جمله مثنوی های اخلاقی است که به جنبه های عرفانی و اخلاقی شخصیت نظامی می پردازد. این اثر ارزشمند ادبی در سال 570 هجری و در 40 سالگی شاعر سروده شده است. در این منظومه خانواده نمود چندانی ندارد فقط می توان با تعبیری غیر مستقیم ربطی میان آنها ایجاد کرد. مثنوی خسرو و شیرین که به اتابک شمس الدین محمد جهان، پهلوان بن ایلدگز ، تقدیم شده، از داستان های اواخر عهد ساسانی است. در منظومه خسرو شیرین بلوغ فرهنگی و بالندگی فکری خانواده شیرین و قدرت تفکر و فرمانروایی و استقلال زن به نمایش گذاشته می شود که دختر جوان به برکت داشتن یک حامی قدرتمند و روشنفکر به نام مهین بانوست - که با درایت تمام نقش ارشاد برادرزاده را برعهده می-گیرد- و با دیدی جامع و مسلط و متوجه به غرایز جوانی و عرف روزگار خویش است؛ که بسیار زیبا اورا هدایت می کند . که از بلوغ فکری خبری نیست؛ و ارکان این خانواده شکوهمند، لرزان و خلل پذیر است به طوری که معاندان، از این روزنه وارد شده و شکافی عمیق میان پسر و پدر می اندازد تا به اهداف خویش دست یابند! خانواده در خسرو وشیرین خانواده ای است؛ هسته ای برون همسر، تک همسری و پدر تبار (عمه تیمار) که خود نوعی از پدر سالاری است. منظومه لیلی و مجنون به نام شروان شاه ابوالمظفر اخستان بن منوچهر ساخته اما در حقیقت به اصرار محمد، فرزند دلبندش ، این منظومه را شروع می کند. در منظومه لیلی و مجنون خانواده ای از طبقه عامه را به تصویر می کشد که دختر هیچ اختیار و آزادی عمل و اندیشه، برایش ممکن نیست و به اجبار باید به عقد مردی نا دل پسند درآید و به جبر زمانه و شرایط مختوم و محتوم زمانه خویش نقش زنی دورنگ و ریاکار را ایفا نماید در آخر داستان از کودکی معصوم و بی ریا، چهره ای دورنگ و منافق زاییده شود. در این منظومه ، خانواده بصورت گسترده و قبیله ای اداره می شده است و رئیس قبیله در تصمیمات مهم زندگی جوانان و تعیین سرنوشت آن ها دخالت مستقیم دارد. مثلاً پدر مجنون که خود از بزرگان قبیله به شمار می رفته، پس از پرس و جو از اهل خانه و آگاه شدن بر عشق فرزندش به دختری از قبیله ای دیگر، بسیار اندوهگین می شود: ولی چون تنها راه، را در این می بیند که دختر را خواستگاری کرده و به عقد فرزندش درآورد با افراد قبیله به سوی منزل لیلی می رود، پدر لیلی نیز با این وصلت، مخالف است و علت اصلی نارضایتی اش را در وهله اول، عدم سلامتی روحی مجنون و دوم ملامت و سرزنش افراد قبیله اش می داند ... در گذشته اعراب به صورت قبیله ای اداره می شد و خانواده گسترده بود و به نوعی صمیمیت و دوستی ها زیادتر از خانواده هسته ای کنونی بود افراد قبیله نقش پدر یا برادری دلسوز ایفا می کردند و همین امر موجب دخالت افراد قبیله در تصمیمات مهم زندگی ، در نتیجه تعیین سرنوشت ، برای جوانان می گردید. هفت پیکر یا بهرام نامه که چهارمین منظومه حکیم گنجه است، به نام علاءالدین کرپ ارسلان پادشاه مراغه به نظم کشیده شده و به وی تقدیم گشته است در این منظومه چندین داستان فرعی گنجانده شده وی در هفت پیکر مسأله تعدد عالم را طرح می کند و آن را در خور تأیید می داند. اسکندر نامه پنجمین مثنوی نظامی است که شامل دو قسمت است : نظامی قسمت نخست را شرفنامه و دومین را اقبالنامه نامیده است. حکیم نظامی این منظومه را به خواهش اتابک اعظم ملک نصره الدین ابوبکر سلجوقی سروده است. خانواده در اسکندر نامه از نمود چندانی برخوردار نیست. وی در منظومه، از زنان آرمانی نام می برد ، که برخی در اوج قدرت به سر می برند و در پایان با تشکیل خانواده به امنیت و کمال می رسند . در جایی از این منظومه، او از زنان حاکمی سخن می راند که علم محورند و بر این پایه ثروت و آرامش و رفاه برای ملتشان به ارمغان می آورند. در جای دیگری که از خانواده سخن به میان می آید ، پس از مرگ داراست؛ اسکندر پس از مرگ وی ، دختر زیبایش را که روشنک نام داشته به عقد خویش درمی آورد، وقتی روشنک را برای رفتن به شبستان اسکندر آماده می نمایند، مادرِ دختر، زبان به پند و نصیحت دختر می گشاید و از وی می خواهد تا مطیع همسرش اسکندر باشد و خرسندی پدر از دست رفته را برای این وصلت میمون به دختر یادآوری می نماید. گویی ، نظامی حکیم ، وظیفه ی آموزش وفاداری و پایبندی را به دوش مادران محول کرده است. فصل پنجم این پژوهش به نتیجه گیری از مطالب گفته شده پرداخته است. نظامی از رفتار نادرست اجتماعی و تعصبات غلط و بی منطق و محدودنگری و کوته فکری حاکم در جوامع انتقاد می کند و آن را موجب ضرر و زیان جامعه و خانواده و از بین برنده ی صداقت و راستی می داند که افراد صدیق و معصوم را به تظاهر و ریا وادار می کند و جوامع آزاد به دور از تعصبات غلط همراه با بلندنظری و مناعت طبع را، ایجادکننده ی غرور، حقیقت گویی و اعتماد به نفس می داند و معتقد است که پرورش یافتگان این جوامع موجبات پیشرفت و صعود افراد را فراهم می سازند . حکومت دادن به زنان توسط کارگران داستان ، بیانگر بینش باز و آزاد وی است که زن را در جامعه ای که کالای مصرفی و خدماتی تلقی می کردند ، به اوج می رساند ما در نهایت به این نتیجه دست می یابیم که منظـومه های نظامـی بیشتر خانواده هـای هسته ای و یا گسترده را در برمی گیرد . اگرچه ، آن گونه که یادآوری شده در مخزن الاسرار خانواده نمود چندانی ندارد. در منظومه خسرو و شیرین خانواده هسته ای ، مستقل و برون همسر مشاهده می گردد و زنان از آزادی اندیشه و اعتماد به نفس بالایی برخوردارند. در منظومه لیلی و مجنون خانواده گسترده و به صورت ایلی و قبیله ای اداره میگردد و نقش مردان پررنگ و زنان جایگاه والایی ندارند. در هفت پیکر خانواده ها به صورت هسته ای برون همسر و هرکدام به صورت مستقل اداره می شودو زنان نقش تکامل کننده مرد بر عهده دارندو مادر نقش کمرنگی ایفا می کند. در اسکندر نامه خانواده ها هسته ای برون همسر چند همسری است و از زنان خردمندی چون نوشابه باصفات خردمندی روشن دلی، فرزانه خویی و فرشته منشی یاد می شود اما در جایی از این منظومه تحقیر زن به مشام می رسد.