توس (betula) بازمانده جنگل های اولیه خزری و از درختان در حال انقراض به شمار می رود و سهم آن در ترکیب جوامع جنگل های ایران بسیار ناچیز می باشد. سنگلاخی بودن رویشگاه، مشکلات مربوط به زادآوری و جوانه زنی بذور، فشار عوامل محیطی زنده و غیر زنده از قبیل آفات و بیماری ها و شرایط اکولوژیک، استفاده از روش های آزمایشگاهی نظیر ریزازدیادی و کشت بافت را جهت، بازسازی و حفاظت از این گونه رو به انقراض کاملا توجیه می کند. هدف از انجام پژوهش حاضر، تعیین بهترین روش سترون سازی، محیط کشت و تیمار هورمونی مناسب برای ریزازدیادی درخت توس بود. ریزنمونه های برگ و تک گره به صورت تصادفی از نهال های توس 4-5 ساله انتقال یافته، از رویشگاه سنگده به دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و بذور توس از دو منطقه جنگلی، شامل سنگده استان مازندران و سیامرزکوه استان گلستان جمع آوری و کشت شدند. داده های به دست آمده با استفاده از آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با استفاده از نرم افزار spssو mstatc مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای مقایسه میانگین داده ها از آزمون lsd استفاده شد. نتایج نشان داد برای استریل کردن ریزنمونه های برگ و تک گره، بهترین حالت استفاده از تیمار کلرید جیوه 1/0 درصد به مدت 7 دقیقه بود. بهترین تیمار برای جوانه زنی بذور توس قارچ کش دیفنوکونازول 3 درصد به مدت 24 ساعت به همراه آب گرم 55 درجه سانتی گراد به مدت 30 دقیقه و کلرید جیوه 1/0 درصد به مدت 10 دقیقه بود. دو محیط کشت ms و wpm با غلظت های مختلف هورمونی برای جوانه زنی ریزنمونه های تک گره مناسب بودند، ولی ریشه زایی کمی در آن ها مشاهده شد. برای ریزازدیادی ریزنمونه های برگ، بهترین محیط کشت و تیمار هورمونی مربوط به محیط کشت پایه wpm به همراه یک میلی گرم بر لیتر هورمون bap و 1/0 میلی گرم بر لیتر 2,4-d بود. کالوس های حاصل شده بر روی این ترکیب محیط کشت قادر به اندام زایی بودند و گیاه چه های ریشه دار تولید شد.

بتولین نوعی تری¬ترپنوئید می¬باشد که خواص درمانی آن به ویژه جهت درمان بیماری¬های پوستی و سرطانی محرز شده است. هدف از انجام پژوهش حاضر، ارزیابی امکان افزایش میزان بتولین در کالوس¬های betula litwinowii در شرایط درون شیشه¬ای تحت تاثیر غلظت¬ها و مدت زمان اعمال الیسیتورها و پیش¬ماده¬ها، حاصل از بهترین سن پایه¬های مادری و بهترین شرایط کشت نوری بوده است. ابتدا میزان بتولین موجود در بافت¬های طبیعی گیاه (برگ و پوست تنه و شاخه - در سه دامنه قطری cm35-22، 17-7 و 7›) و نهال¬های پنج ساله از رویشگاه سنگده در فصل تابستان جمع آوری و عصاره گیری شد. سپس با استفاده از دستگاه hplc ارزیابی گردید. ریزنمونه¬ها در محیط wpm حاوی هورمون¬های 2,4-d و bap در دو حالت نور و تاریکی کشت و کالوس¬ها¬ی چهار ماهه در محیطی حاوی الیسیتورهایی چون اسید¬سالیسیلیک، کلرو¬کولین¬کلراید و کلرید¬کبالت و پیش ماده¬هایی چون ساکارز، ویتامین و گلوکز بازکشت شدند. کالوس¬ها در محیط¬کشت¬های جدید پس از 2، 3 و 4 هفته برداشته شدند و وزن تر و خشک آن¬ها محاسبه گردید. جهت تجزیه و تحلیل کالزایی از آزمایش فاکتوریل دو عامله در قالب طرح پایه کاملا تصادفی با 3 تکرار و نرم¬افزار spss استفاده شد و مقایسه میانگین¬ها با آزمون دانکن ارزیابی شد. نتایج نشان داد پوست تنه با قطر cm35-22 با 65/6 درصد بیشترین میزان بتولین را داشت. شرایط نوری جهت کالوس¬دهی ریزنمونه¬ها بسیار ضروری بود. از بین الیسیتورها، کلرو¬کولین¬کلراید با غلظت یک میلی¬گرم بر لیتر با 0307/0 درصد بتولین به عنوان بهترین الیسیتور و از بین پیش¬ماده¬ها، ویتامین 10 برابر با 0916/0 درصد بتولین به عنوان بهترین پیش¬ماده¬ با دو هفته قرارگرفتن در محیط تحت تیمار معرفی شدند و در کل همه¬ی تیمارها ¬غیر از اسید¬سالیسیلیک و کلرید¬کبالت (با غلظت 100 و 150 میلی¬گرم بر لیتر) مقدار بتولین را نسبت به تیمار شاهد افزایش دادند.