موضوع اصلی در این تحقیق، «تنوّع و تحرّک» و عواملِ آن ها در «گلستان» است. برای این مقصود، مباحث اساسی پژوهش را با دو مشخّصه ی مهمِ «راه های پرورش معانی» و «دقایق بلاغی» طرح کرده و در بخش راه های پرورش معانی به عنوان قسمی از عوامل تنوّع و تحرّک در گلستان گفته ایم که سعدی از راهِ «توصیف»، تجربیّات، دیده ها و شنیده ها ی خود را با مهارت و مشاهده ای قوی به تصویر می کشد و با موضوع «مناظره»، به نکته ها و فنونی که باعث تنوّع می شود، می پردازد. از «استدلال» برای اثبات ادعاهای خود بهره می گیرد و برای این که سخنان خود را بیش تر و بهتر به خواننده القاء کند و بقبولاند به آیات و احادیث و شعر فارسی و عربی «استشهاد» می کند. با بحث «تعریف»، بعضی از مفاهیم کلیدی را به روشنی به مخاطب انتقال می دهد. فرق ها و شباهت ها ی میان دو امری را از طریق «مقایسه» معلوم می کند. با «تقسیم بندیِ» واقعیّات، به نوعی به گروه بندی و نام گذاری آن ها می پردازد. در بخش دقایق بلاغی نیز به عنوان پاره ای از عوامل تنوّع و تحرّک در گلستان گفته ایم که از خصیصه ی «صداقت و سادگیِ» بیان برای نفوذ سخنش در میان مخاطبان بهره می گیرد و برای روشنگری و تأثیرگذاری بیش ترِ کلام خود گاهی از «اطناب» و گاهی نیز از «ایجاز» در حدّ اعتدال استفاده می کند و از راهِ «روانی و سلاست» به گفتارِ خود، حرکت و عمقِ بیش تری می بخشد. همچنین با «موسیقی»، آهنگ کلام خود را پرشور می کند و از راهِ «طنز»، کلامش را از حالت خشکی در می آورد و با «تصاویر متنوّع» و «افعال» گوناگون، فراز و نشیبی غیرعادی به سخنش می دهد. این جاست که باید گلستان را از نمونه ها ی اعلای تنوّع و تحرّک در نثر فارسی به شمار آورد.