با توجه به گستردگی بنیان های معماری ایران و بالتبع آن معماری مسکونی نباید آن را محدود به مرز های سیاسی کنونی نمود و باید ریشه های آن را در مناطق وسیعتری یعنی فلات کبیر ایران و سرزمین های اطراف جستجو کرد. فلات کبیر ایران سرزمین نسبتاً وسیع و مرتفعی است در میان دره های وسیع و عریض رودهای سند و پنجاب در شرق و وادی دجله و فرات (جلگه بین النهرین) در غرب و دریای خزر و جلگه های مجاور شرق و غرب آن (ماوراء النهر، کورا) در شمال و دریای عمان و خلیج فارس در جنوب. شاید بتوان چیدن چند سنگ در کنار هم و تقسیم فضا در غار شنیدار را نخستین تلاش انسان در ساختن و شروع معماری در گذر از فرا پارینه سنگه به نوسنگی نامید. اولین آثار بدست آمده معماری مسکونی در ایران مربوط به مساکن موقت و زندگی کوچ نشینی می باشد. در ادامه این روند و در همین دوران کومه ها (معماری مدور) با استفاده از سنگ در مناطق غربی ایران ساخته می شوند و در بعض از مناطق که طبیعت اجاه می داد کلبه هایی از نی و چوب ساخته می شدند . همزمان با یکجا نشینی و شکل گیری روستاها، معماری مدور به راست گوشه تبدیل می شود و خانه هایی از خشت و چینه ساخته می شوند. به اختصار پیدایش و اهم معماری مسکونی در دوره نوسنگی و مس سنگی را می توان در سایت های ، گودین تپه در کنگاور، تپه علی کش و چغامیش در دهلران، جعفرآباد در نزدیک شوش، تل باکون در مرودشت ، تپه زاغه، تپه سیلک کاشان، تپه قبرستان، ، سنگ چخماق در شاهرود، گنج دره، سه گابی و تپه گوران در لرستان، تپه گیان، تپه حاجی فیروز نزدیک تپه حسنلو، تل ابلیس در کرمان، شنیدار، زاوی چمی، معلفات و قرمز دره در عراق، سایت j2 و آنو در ترکمنستان امروزی و مهرگره در پاکستان و ...مشاهده نمود.