نام پژوهشگر: سیما انصاری فرد
سیما انصاری فرد محسن رنانی
توجه به ارتباط زندگی انسان با محیط زیست طبیعی، منجر به شکلگیری مباحث دامنهدار پایداری در ادبیات اقتصادی شده است. در این زمینه به موقعیتی «پایدار» گفته میشود که در آن، در جریان رشد و توسعه اقتصادی، ذخایر بلندمدت منابع طبیعی کاهش نیابد. با وجود این، در نگرشهای کلنگر و سیستمی، پایداری، مفهوم وسیعتری دارد. در این دیدگاه، اعتقاد بر این است که یک حالت یا قانون کلی در فرآیند تغییر و تحول در سیستمها وجود دارد. به این معنا که در کلیهی سیستمها (از قبیل سیستمهای فیزیکی- مکانیکی، زیستی و یا سیستمهای اجتماعی)، اجزاء، عناصر، مواد و انرژی تدریجاً تغییر شکل و تغییر حالت میدهند و با تمایل به بینظمی و از هم پاشیدگی، به سوی کهولت و نابودی، حرکت میکنند. این خصلت عام و قانون کلی در سیستمها را «آنتروپی» میگویند. طبق اصل دوم ترمودینامیک کلاسیک، یک سیستم بسته که با محیط پیرامون، هیچگونه ارتباطی ندارد، کمکم به بینظمی و از همپاشیدگی اجزاء درونی خود دچار میشود و به دلیل عدم ارتباط با محیط پیرامون برای تجدید مواد و انرژی، به سمت نابودی سیر میکند. اما، سیستمهای باز که با محیط اطراف دارای ارتباط متقابل، یعنی داد و ستد ماده، انرژی و اطلاعات هستند، کاهش انرژی درونی خود را از محیط جبران میکنند و بدین طریق از فروپاشی خود جلوگیری میکنند. در حقیقت سیستمهای باز در جهت عکس قانون آنتروپی حرکت میکنند و در اصطلاح «آنتروپی منفی» به دست میآورند و به حیات خود ادامه میدهند. در فرآیند داد و ستد سیستمهای باز با محیط اطراف، هر اندازه مقدار انرژی داده شده به محیط کمتر از مقدار انرژی باشد که از محیط به دست میآورند، با میزان آنتروپیمنفی بیشتر، میتوانند زمان بیشتری ادامهی حیات دهند. بنابراین سیستم پایدار، سیستمی است که بتواند با عواملی که منجر به افزایش اتلاف انرژی و افزایش بینظمی در آن میشوند، مقابله کند و آنتروپی خود را از طریق ارتباط با محیط کاهش دهد. به عبارت دیگر، روند تغییر در میزان آنتروپی میتواند به عنوان شاخصی برای پایداری سیستمها در نظر گرفته شود و کاهش آنتروپی، افزایش پایداری را به همراه دارد. با بهکارگیری یک دیدگاه سیستمی در مورد پایداری اقتصادی، میتوان یک سیستم اقتصادی پایدار را سیستمی دانست که آنتروپی آن به واسطهی ارتباط با سیستمهای اجتماعی، سیاسی و طبیعی و دریافت انرژی از آنها، افزایش نیابد. درک این تعریف نیازمند شناخت آنتروپی در سیستمهای اقتصادی و یا «آنتروپی اقتصادی» است. به همین دلیل در بخش اول این پژوهش، ابتدا مفهوم آنتروپی اقتصادی معرفی شده و سپس با تعمیم روابط محاسبه آنتروپی ترمودینامیکی به حوزه اقتصادی، کمیت آنتروپی اقتصادی محاسبه و مقدار آن برای تعدادی از کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه در دوره زمانی سی سالهی 1980 تا 2009، اندازهگیری شده است. این مقادیر نشان میدهند که روند تغییرات آنتروپی اقتصادی در بیشتر کشورهای توسعهیافته، نزولی و در اغلب کشورهای در حال توسعه، صعودی است. در بخش دوم، با توجه به اینکه آنتروپی یک سیستم از طریق ارتباط با محیط آن کاهش مییابد، جهانیشدن، به عنوان ابزاری که ارتباط سیستم اقتصادی یک کشور را با سایر کشورها برقرار میکند، یک عامل موثر بر آنتروپی اقتصادی هر کشور در نظر گرفته شده و ارتباط شاخص جهانیشدن (kof)، که ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن را در بر میگیرد و شاخص آنتروپیاقتصادی در قالب یک مدل اقتصادسنجی و با روش دادههای تابلویی برای دو نمونهی مجزا از کشورهای درحال توسعه و توسعهیافته در دوره زمانی (2008-1980) تبیین شده است. نتایج حاکی از آن است که جهانیشدن کشورهای توسعهیافته، آنتروپی اقتصادی را افزایش میدهد و در کشورهای درحال توسعه منجر به کاهش آنتروپی اقتصادی شده است. با این حال، تأثیر جهانیشدن بر آنتروپی اقتصادی، مقدار نسبتاً ناچیزی برآورد میشود که دلیل آن میتواند استفاده از یک شاخص چندبعدی برای جهانیشدن باشد. به این صورت که ممکن است، تأثیرات ابعاد مختلف جهانیشدن بر آنتروپی اقتصادی در هر کشور، در جهت مخالف با هم عمل کرده و یکدیگر را بیاثر نمایند.