پس از تشکیل دولت سامانیان در قرن سوم هجری، افق تازه ای از توجه و پرداختن به علوم در ایران آغاز شد. این رویکرد بدون وقفه در طول تمامی دوره سامانی، تداوم یافت و عصری را رقم زد که از آن تعبیر به عصر رنسانس اسلامی می شود. عالمان و اندیشمندان در قلمرو آل سامان به تألیف و تدوین کتب در حوزه های مختلف علوم عقلی و نقلی پرداخته و شهرهای مختلف ماوراءالنهر و خراسان به ویژه بخارا و نیشابور مأمنی، برای دانشمندان در علوم گردید. این پژوهش سعی دارد با روش تاریخی و با تکیه بر منابع اصلی و پژوهشی، در ابتدا به جغرافیای تاریخی ماوراءالنهر و تاریخ سیاسی سامانیان به طور مختصر بپردازد و در ادامه به وضعیت و جایگاه علوم در دو حوزه عقلی و نقلی اشاره کرده و تلاش نماید علاوه بر معرفی شخصیت های برجسته علمی، نوآوری ها و مسائل اصلی و مطرح در هر یک از این دو حوزه را مورد بررسی قرار دهد. مسئله ای که در مورد دلایل رواج و گسترش علم در دوره سامانی مطرح است، این است که چرا و تحت چه شرایطی، تاریخ علم، شاهد رشد و گسترش بی سابقه علوم( بویژه علوم عقلی) در این دوره می باشد. در پاسخ به این سوال و به جهت ماهیت تبیینی آن، سعی شده که علاوه بر تکیه بر منابع تاریخی، با ورود به حوزه جامعه شناسی علم و مدد گرفتن از رویکردهای مطرح در این حوزه به تبیین و توضیح مسئله پرداخته شود و دلایل رشد علم در دوره سامانی را متأثر از ابعاد اجتماعی که شامل حوزه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی می باشد، مورد بررسی و مداقه قرار دهد. بر اساس یافته های تحقیق، ساختار فرهنگی جامعه ایران عصر سامانی سخت متأثر از منش مداراگرایانه شعوبیه اهل تسویه است. شعوبیه با کنار هم قرار دادن نگاه معرفتی از تاریخ باستانی ایران و رویکرد و منظر جهان وطنی و کلی گرایانه ی اسلام نبوی توانستند انقلابی عظیم در رشد و گسترش علوم ایجاد کنند. الگوی ترکیبی علوم در دوره اسلامی نیز متأثر از همین نوع نگاه و منش بوده است. سیاست های کلی ساختار اقتصادی و سیاسی نیز به دنبال رسیدن به همین آرمان مداراگرایانه پی ریزی شده بود.