چکیده اسلام، قاعده اصلی و پایه ای را بنابر «صلح» گذاشته، در قرآن و سنت نیز «جنگ» به جزء در شرایط خاص و استثنایی تجویز نشده است. تأمل در این دو رویکرد روشن می کند که رمز توفیق پیامبر(ص) در تبلیغ دین، صبر و پایداری، دعوت مسالمت آمیز و احترام به آزادی عقیده و کرامت انسانی بوده است. پیامبر(ص) هیچ وقت در ابتدا دستور حمله نظامی به قبیله یا گروهی را صادر نفرمود و همه غزوات و سریه های صدر اسلام دفاعی بوده است. نظر به اهمیت موضوع و این نگاه که تاکنون کسی به ارزیابی دو رویکرد متفاوت پیامبر(ص) در جنگ و صلح نپرداخته، و با توجه به قرب زمانی جنگ احزاب و صلح حدیبیه، موضوع رساله را به این دو رویداد اختصاص دادم و در پنج فصل به آن پرداختم: 1. کلیات، 2. تاریخچه و وقایع جنگ احزاب، 3. تاریخچه و وقایع صلح حدیبیه، 4. بررسی و ارزیابی رویکرد پیامبر(ص) در این دو واقعه، 5. نتیجه. پیامبر(ص) در جنگ خندق نشان داد که می توان از شیوه های متفاوت، بدون اینکه خونی ریخته شود، دشمن را از صحنه نبرد بیرون کرد. حفر خندق، بکاربردن خدعه و نیرنگ، پی بردن به نیازهای معیشتی قبیله ای (مانند غطفان) و بستن قرارداد با آن ها مشروط به ترک جبهه جنگ، شیوه هایی بود که پیامبر(ص) در پراکندن سپاه احزاب استفاده کرد. اما از سوی دیگر، بعد از گذشت مدتی از آن جنگ، شاهد آن هستیم که پیامبر(ص) با همان مشرکان و دشمنانی که چندی پیش رودرروی آنان قرار گرفته بود، پای میز مصالحه می نشیند و صلحی را می پذیرد که بایستی در راستای همان جنگ احزاب و در ادامه همان مسیر اهداف بررسی شود. بر همین مبنا می بایست به این صلح به عنوان گام مهم پیامبر(ص) در جهت پیش برد و تثبیت آرمان های دینی خود نگاه کرد که نه با تهدید و اتکای به شمشیر، بلکه با نرمش و تدبیر و فراهم نمودن فرصت، به آن نگریست. در واقع پیامبر(ص) در حدیبیه، تهدیدها را به فرصت ها مبدل نمود. از این رو این تفاوت رویکرد، از نظر تاریخی، جای بررسی و پرسش دارد که چرا پیامبر(ص) در جنگ احزاب از «شیوه های دفاعی» بهره جست و در حدیبیه، «صلح» را به کار برد و حتی در ظاهر امر به دشمن امتیاز هم داد. کل