نیمه دوم سده سوم و چهارم هجری یکی از اعصار مهم در تاریخ خلافت عباسی است. در این دوران که به عصر دوم خلافت عباسی معروف است ، نقش ایرانیان در تشکیلات اداری و سیاسی حکومت کمرنگ شده و عنصر ترک نقش بارزتری پیدا می کند . با این وجود نمی توان حضور ایرانیان و فعالیتهای ایشان را در امور سیاسی و اقتصادی نادیده گرفت . برخی خاندانهای ایرانی در این دوران همچنان حضور فعال داشتند و در دربار خلفا به مناصب بالایی دست یافتند. از جمله این خاندانها ، آل جراح بودند که با نفوذ در دربار خلفای عباسی به فعالیتهایی مشغول شدند. ناگفته نماند فعالیتهای برخی از افراد خاندان مذکور اغلب در عرصه سیاست قابل توجه است ، اما برخی از آنان علاوه بر عرصه های سیاسی در امور اقتصادی و اجتماعی نیز فعالیت داشتند. اینک در پاسخ به این پرسش که خاندان جراح در امور سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و حتی فرهنگی چه نقشی ایفا کردند ، می توان فرض کرد که آنان از جهت سیاسی با مدیریت بخشی از ساختار قدرت به اعتلای قدرت عباسیان کمک کردند و از جهت اقتصادی نیز با ایجاد برخی منابع مالی جدید به تقویت بنیه اقتصادی آن یاری رساندند و با اقداماتی جهت رفاه حال مردم و توجه به اهل علم و مجالسه و مذاکره با آنها علاوه بر اثرگذاری در امور اجتماعی و فرهنگی ، موجب تقویت قدرت خلافت شده و به افزایش مشروعیت آنان کمک کردند. فعالیتهای سیاسی این خاندان موجب شد ، دستگاه خلافت از چنگال برخی دشمنان از جمله قرامطه و حضور آنان در بغداد رهایی یابد . در زمینه اقتصادی نیز با تأسیس دیوانهای " بر و صدقات" با وجود برخی موانع و مشکلات ، در تعدیل درآمدها و مخارج دستگاه خلافت مؤثر بودند . در سطح جامعه نیز به تأسیس بیمارستانها و مساجد اقدام شد ، چنانچه بیمارستانهای سیار برای اولین بار در سطحی گسترده به مداوای بیماران پرداختند و تعدادی از دانشمندان مورد توجه آنان قرار گرفتند. همه امور مذکور به نوعی در زمینه سیاسی مؤثر بودند و سبب تقویت و یا ازدیاد قدرت خلافت عباسی و افزودگی مشروعیت آنان ولو در اندک ترین میزان همکاری شد.

معاویه ابن ابی سفیان از مسلمانان متاخری بود که پس از فتح مکه به همراه پدرش در زمره ی طلقاء و مولفه القلوبهم قرار گرفت. وی برای انجام هدف خود و تثبیت خلافت موروثی سیاست ها و تدابیر گونان به کار برد.عملکرد خلفا یک سنت قابل ارجاع برای معاویه در پیشبرد اهدافش بود. پس از بیعت ابوبکر در نوع خلافت بنیانگذاری شده توسط معاویه مسئله ولایت عهدی و غلبه و زور، تعیین کننده امر خلافت بوده است که زیرکانه آن را در ساختار فرهنگی اجتماع و حکومت نهادینه کرد. حکومت استخلافی عمر زمینه را برای موروثی شدن حکومت معاویه فراهم کرد. او از تشابه همان یک رکن استفاده کرد و نظریه حکومت موروثی خود را به حکومت استخلافی عمر پیوند زد. خلافت عثمان سرآغاز قدرت قریش و امویان شد که با روی کار آمدن معاویه زمینه نفوذ آنها در جامعه تثبیت شد. ماجرای جمل، فرصت تبلیغاتی و فرهنگی را برای وی فراهم کرد. او با استناد به شورش طلحه، زبیر و عایشه بعنوان همسر پیامبر و دختر خلیفه اول، دخالت امام علی (ع) در قتل عثمان بهتر از پیش در اذهان تثبیت کند و این مسئله در تاثیر در تغییر باور بسیار اهمیت داشت. معاویه در نبرد صفین به غیر از جنگ، از راه های دیگری می کوشید تا سپاه عراق را بشکند از این رو به تدابیر مختلف فرهنگی روی آورد مثل سیاست جلوگیری از خون ریزی و بالا بردن قرآن بر نیزه و ... . بدین صورت مردم جامعه را به نحوی تشویق و ترغیب می کرد. سیاست معاویه با بخشش های مالی مکرر در جامعه، یکی از سیاست های موثر او برای ایجاد تغییرات فرهنگی در جامعه بوده است. معاویه در راستای تغییر مفهوم خلافت کوشید تا بوسیله سیاست های تثبیت فرهنگی خلافت همراه با قداست بخشی به آن و با استفاده از سیاست سلطه فرهنگی اهل کتاب و تدوین احادیث جعلی و... توانست به کسب مشروعیت و مقبولیت در جامعه بپردازد. مفهوم خلیفه در معنای سیاسی خود در آغاز به معنای جانشینی رسول خدا (ص) بود اما به مرور در اشعار شعرا و خطبه ی امرا، اصطلاح «خلیفه الله» شیوع یافت و افزون بر آنکه به طور طبیعی بر قدسیت خلافت می افزود نوعی جبرگرایی را در امر خلافت دامن می زد. ذهنیت شامی ها از همان عهد معاویه بدین سوی، این قداست خلافت را پذیرفته بود، که حرمت خلیفه خدا بالاتر از حرمت خانه خداست. سیاست گسترش شیعه عثمان در واقع یک سیاست تهاجم فرهنگی علیه شیعه بود که توسط وی طراحی و هدایت شد. امام علی(ع) معاویه و سیاست های او را یکی از مظاهر و نمادهای عینی فتنه می داند و تمام رفتار و سیاست های معاویه را در میان چهار مفهوم بدعت، فتنه، شبهه و تفرقه که آنها را با هم مرتبط می دانند تحلیل می نمایند. معاویه با شناخت ساختار اجتماعی و فرهنگی و یک حرکت اجتماعی مناسب تغییر مثل اقدام به تغییر فرهنگ مردم نسبت به دین و خلافت توانست سیاست های فرهنگی را با سیاست های اعمالی خود جهت داده و تثبیت نماید.

چکیده رسوخ و ورود تشیع به مناطق مختلف ایران و حضور در آن نواحی مسئله ای است که از دیرباز مورد توجه مورخان کهن و پژوهشگران کنونی می باشد. آگاهی از چگونگی ورود تشیع و عوامل موثر برآن و نیز بررسی عوامل تثبیت و ماندگاری آن می تواند در حوزه تاریخ اندیشه ها موثر باشد. استرآباد و جرجان که در شرقی ترین ناحیه نفوذ سادات و پایگاه تشیع در قرون اولیه اسلامی بوده، از مناطق مهم در جذب گروه های مختلف علوی، شیعیان زیدی، اسماعیلی و امامیه می باشد که بررسی نحوه ورود تشیع و استواری آن از اهداف این پایان نامه است. پرسشی که این تحقیق بر اساس آن شکل گرفته این است که: چه عواملی بر نفوذ و گسترش تشیع در استرآباد وجرجان موثر بوده است، بطور کلی مولفه های جغرافیایی و سیاسی چه تأثیری بر گسترش و رونق تشیع در منطقه داشته اند؟ بنابراین جهت پاسخگویی به این پرسش مهم سعی شده تا با کمک منابع، مآخذ و متون تاریخی، چگونگی و چرایی نفوذ باورهای شیعی در این منطقه و سیر تحولات آن، در سراسر این سامان تا تشکیل حکومت سلجوقیان مورد بررسی قرار گیرد. فرض بر آن است که عوامل طبیعی و سیاسی و موقعیت سوق الجیشی منطقه از عوامل موثر بر گسترش و رونق تشیع در منطقه بوده است. حاصل بررسی و دستاورد تحقیق نشان می دهد، عواملی چون ویژگی های طبیعی، جغرافیایی و همچنین دل آزردگی و بی رغبتی مردم به فرهنگ حاکمان اهل سنت(امویان و عباسیان)؛ مهاجرت ها و قیام های سادات، حضور ائمه و نمایندگان آنان، حکومت علویان به طبرستان و ....در گسترش تشیع در جرجان و استرآباد نقش مهمی را برعهده داشتند.

سرزمین هندوستان حتی در دوران معاصر نیز برای دین پژوهان مرکزی بکر و دست نخورده می باشد. دین اسلام نیز مانند سایر ادیان الهی به این سرزمین راه یافت و در پی ورود آن مذاهب و فرق آن نیز به هند راه پیدا نمودند مذهب اسماعیلیه نیز از جمله مذاهبی بود که به خاطر ساختار ویژه اش توانست خیلی زود در این سرزمین برای خود جا باز کند و از آن روزگار تا کنون نیز به عنوان مرکز اصلی اسماعیلیه در دنیا به شمار می آید. این پایان نامه می کوشد تا با بررسی وضعیت جنوب شبه قاره هندوستان به گسترش و نفوذ مذهب اسماعیله بین قرن 3 هجری قمری تا پایان قرن هفتم هجری قمری بپردازد و به پرسشهای ذیل پاسخ دهد: 1. کدام مولفه های اسلامی بر گسترش مذهب اسماعیلی در جنوب شبه قاره هند تاثیر داشته اند؟ 2. ارتباط داعیان جنوب شبه قاره با مراکز یمن و مصر چگونه توانست به گسترش مذهب اسماعیلیه در جنوب شبه قاره بینجامد؟ 3. دعوت اسماعیلیه در جنوب شبه قاره از چه ساختار و تشکیلاتی برخوردار بود ؟ 4. داعیان اسماعیلی چگونه مردم منطقه را جذب به دعوت خود کردند؟ کلید واژه ها: دعوت اسماعیلیه ،جنوب شبه قاره هندوستان

عباس بن علی (ع) یکی از افراد حاضر در واقعه عاشورا است که به دلیل همین حضورش که تا قبل از آن کمتر مطرح می باشد، توجه مورخین و مولفان بعدی را به خود جلب کرده است. حادثه عاشورا به سبب جایگاه ویژه در سراسر تاریخ اسلام، همواره مورد توجه بسیاری از مورخان و مقتل نویسان بوده است، اما با گذشت زمان و گسترش مراسم عزاداری و سوگواری تحت تأثیر اوضاع اجتماعی و سیاسی هر عصر، برداشت های متفاوتی از این واقعه شده و یا بر برخی از برداشت ها تأکید گردیده است. یکی از مهمترین ابعاد واقعه کربلا بعد سوگوارانه این حادثه با تکیه بر حضور و نقش افراد به خصوص عباس بن علی (ع) در واقعه مذکور است. نادیده گرفتن این بعد از حادثه باعث میشود در بررسی آن، روایت تاریخ عاشورا، روایتی بی روح، و فاقد هر گونه عنصر محرک عواطف و احساسات جلوه کند. اما هر چه از زمان وقوع این حادثه فاصله گرفته شده، به دلیل عوامل متعدد، این بعد به شایع ترین و عمده ترین قرائت در محافل و مجالس عزاداری شیعی تبدیل شده، و همین مسئله منجر به بروز ناهماهنگی هایی بین تصویر عباس بن علی(ع) در مدایح و مراثی پس از انقلاب اسلامی با آنچه در منابع تاریخی موجود می باشد شده است. بر این اساس، در این رساله، با استفاده از رویکرد تاریخی، ضمن بررسی و تحلیل مدایح و مراثی پس از انقلاب اسلامی و به کارگیری رویکردی تطبیقی، تصویر عباس بن علی (ع) در مدایح و مراثی پس از انقلاب با منابع تاریخی تا پایان قرن چهارم هجری مطابقت داده شد. بر پایه این روش مشخص گردید که در مقایسه با منابع تاریخی، مدایح و مراثی پس از انقلاب اسلامی با برخورد عاطفی با مقوله عزاداری و تأثیرپذیری از حماسه باعث ارائه تصویر متفاوت با منابع تاریخی از عباس بن علی (ع) شده اند.

چکیده: عصر اول عباسی را می توان دوران نیرومندی خلافت ، شکوفایی حکومت و دستگاههای اداری و نظامی دانست. یکی از مشخصه های عصر اول عباسی حضور ایرانیان در حکومت بود ، ایرانیان به تقلید از حکومت ساسانی خلفا را ترغیب به تأسیس دیوان های بسیاری از جمله دیوان رسائل نمودند که به کارمندان آن دبیر یا کاتب گفته می شد ، نزدیکی آنها به دستگاه سیاست و ارتباط تنگاتنگی که گاه از نیاز حکومت ناشی می شد تأثیرگذاری دبیران بر رویکردهای سیاسی را امری اجتناب ناپذیر نمود. در مورد کاتبان باید گفت که آن ها پس از وزرا یکی از کانون های قدرتمند سیاسی محسوب می شدند. در این عصر تقریبا تمامی اقشار جامعه از جمله دبیران دارالخلافه در پی کسب رضایت خلفا بودند تا از این طریق مقامات بالای حکومتی و احترام و قدرت لازم را به دست آورند. درواقع اقتدار خلفا در عصر اول به دیگران اجازه نمی داد تا بر خلاف میل خلیفه عمل کنند ، اما در عصر دوم با ورود ترکان به خلافت ، افزایش قدرت نظامیان ، ظهور مدعیان قدرت در نواحی مختلف و بسیاری از عوامل دیگر اقتدار خلفا رو به ضعف نهاد و دبیران نیز در این میان به فکر کسب منافع خویشتن افتادند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و سپس مقایسه و تحلیل داده ها تأثیر دبیران بر رویکردهای سیاسی عصرهای اول و دوم عباسی مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. اینک در پاسخ به این پرسش که دبیران چه تأثیری بر رویکردهای سیاسی عصرهای اول و دوم عباسی داشتند می توان فرض کرد که دبیران در عصر اول با توجه به اقتداری که خلفا از آن برخوردار بودند و رویکرد خلافت محورانه حاکم براین عصر از طریق راهنمایی هایی که گاه به خلفا می نمودند و نوشتن رسائل گوناگون به منظور مشروع سازی و تشریح و تبیین مواضع خلافت در پی کسب رضایت خلفا بر آمدند. درواقع آنان در تلطیف و جهت دهی رویکردهای سیاسی نقش بارزی داشتند اما در عصر دوم با ورود ترکان به خلافت و افزایش قدرت نظامیان و به تبع تضعیف خلافت ، نوع رویکردهای سیاسی تغییر یافت و رویکرد خلافت محورانه دبیران تبدیل به رویکردی خودمحورانه شد. دبیران با این نوع نگاه ، در پی کسب اهداف منفعت جویانه خویش برآمدند. آنان با تحقیر و توهین به خلفا ، غارت بیت المال ، قتل و کشتار و پرداخت رشوه به اهداف سودجویانه خویش دست می یافتند. بنابراین دبیران با مشارکت پنهان و آشکار در جناح بندی های قدرت ، دخالت در تصمیم گیری ها و اجرای برنامه های سطوح بالای قدرت به نفع جناح خویش از نقش تلطیف کننده و جهت دهنده بازماندند. واژگان کلیدی : دبیران- عصر اول عباسی- عصر دوم عباسی- خلافت عباسی- رویکرد سیاسی .

همزمان با شکل گیری دولن صفویه در ایران و رسمیت یافتن مذهب تشیع، درگیری هایی بین دو مکتب اخباری و اصولی به وجود آمد. موارد اختلافی بین اخباری ها و اصولی ها بسیار می باشد. اما مهمترین این اختلافات مربوط به نحوه و میزان استفاده از عقل در درک احکام دین می باشد. مهمترین عالم اصولی ای که در این دوره به مقابله با اخباری ها پرداخت، وحید بهبهانی بود. وی هم عصر شیخ یوسف بحرینی _ رئیس اخباری ها در این دوره_ بود و مباحثاتی نیز با وی داشت. بعد از تلاش های وحید بهبهانی اصولی ها بر اخباری ها غلبه یافتند و این امر منجر به انزوای کامل اخباری ها شد. با ظهور میرزا محمد اخباری_معروفترین عالم اخباری عصر فتحعلی شاه قاجار_ بار دیگر اخباری ها در ایران قوّت گرفتند. وی با شیخ جعفر نجفی_کاشف الغطاء_ مجادلات و مباحثاتی داشت. با قتل میرزا محمد اخباری دیگر هیچ فرد اخباری معروفی در ایران ظهور نکرد. مقابله علمای اخباری و اصولی در این دوره بیشتر در مباحث علمی وسیاسی روی داد. مقابله دو مکتب در حوزه علمی بیشتر به صورت نوشتن ردّیات علیه یکدیگر و تشکیل جلسات برای سرکوبی یکدیگر بود و در مباحث سیاسی بیشتر حول محور مجتهد و نحوه ورود وی به مباحث سیاسی بود. غلبه اصولی ها بر اخباری ها دارای نتایج مهمی در زمینه های علمی وسیاسی بود که از مهمترین آنها می توان به تکامل علم اصول و گسترش نقش مجتهد در حوزه های علمی وسیاسی اشاره کرد.

آئین ها و مراسم شیعی جزئی از آداب و رسوم اجتماعی شیعیان در جوامع اسلامی محسوب می شود که سرچشمه آن به عصر امامان شیعه باز می گردد . این آئین ها در طول تاریخ تحت تاثیر شرایط مختلف، دچار دگرگونی شده و به صورت های مختلف برگزار شده اند. دوران آل بویه و صفویه از جمله دوران هایی است که در طول تاریخ شیعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است .این اهمیت در برگزاری آئین ها و مراسم نیز متجلی است.برگزاری مراسم در هر یک از این دوره ها با توجه به شرایط سیاسی آن ها طراحی می شد. تفاوت در نوع و شکل آن است.مطالعات حاکی از این است که در دوره آل بویه با توجه به اقلیت شیعیان در مقابل اکثریت اهل تسنن و هم چنین وجود خلفای عباسی ، برگزاری مراسم به صورت محدود ومختصر بوده است. حتی گاه مصالح سیاسی ایجاب می کرد که برای حفظ آرامش وامنیت جامعه ممنوعیت اجرای مراسم بر آنان تحمیل شود . این در حالی است که گاه از آن برای مشروعیت خود در برابر خلیفه عباسی بهره می گرفتند. در مورد برگزاری مراسم در دوره صفوی نیز با توجه به رسمیت تشیع در این دوره ورقابت با عثمانیان سنی مذهب، برگزاری مراسم رنگ سیاسی می گیرد واحتمالا ًاز آن به عنوان ابزار و اهرمی در خور توجه برای این رقابت استفاده می شد، به گونه ای که مراسم در چنین فضایی به صورت پررنگ تر و وسیع تر نمایان گردید و با تغییرات و تحولات مختلفی همراهبود. این تغییرات، ناشی از اوضاع سیاسی و شرایط مساعد زمان صفوی است که شیعه در امنیت بوده و به برگزاری مراسم پرداخته است و همین شرایط سیاسی مطلوب، باعث رونق ،گسترش و فراوانی اجرای آن شده است .

چکیده تعلیم و تربیت همواره از دغدغه های بزرگ بشر بوده و عالمان این عرصه درصدد تعیین خط مشی تربیتی برای جوامع بشری بوده اند. در این میان ادیان الهی نیز برای هدایت و تربیت انسان ارائه ی طریق کرده و فطرت پاک انسانی را مخاطب خود قرار داده اند و اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین آسمانی، برای این منظور برنامه ای خاص و فراگیر دارد و با ارائه ی الگوی حسنه : پیامبر اکرم ( ص ) سرمایه ای گرانقدر در اختیار جوامع بشری قرار داده است که مطالعه و بررسی سیره ی نبوی می تواند ما را به تبیین نظام تربیتی استواری برساند. این پژوهش با هدف : " تبیین نظام تربیتی بر اساس سیره ی نظری و عملی پیامبر ( ص ) " درصدد پاسخ گویی به این سوالات برآمده است. 1- مبانی فلسفی و نظری نظام تربیتی مبتنی بر سیره ی حضرت رسول ( ص ) چیست؟ 2- اصول تربیت از نظر حضرت رسول اکرم ( ص ) چه می باشد؟ 3- بر اساس مبانی تربیتی رسول اکرم ( ص ) چه اهداف و روش هایی برای تبیین نظام تربیتی می توان تعیین نمود؟ 4- الگوی تربیتی حضرت رسول اکرم ( ص ) دارای چه شاخص هایی می باشد؟ ـ روش پژوهش حاضر تحلیلی ـ توصیفی از نوع تحقیقات کیفی می باشد که از طریق مطالعه ی کتب و منابع موجود به تحلیل اطلاعات جمع آوری شده پرداخته است و به بررسی مبانی، اصول و اهداف تربیتی برآمده از سیره ی نبی می پردازد : مبانی و اصول تربیت نبوی از قرآن سرچشمه گرفته، بر کرامت انسان و فطرت پاک او ـ اصل توحید و معاد استوار شده است و می خواهد که با تزکیه ی نفس او را به مقام قرب الهی رسانده و با اجرای عدالت اجتماعی زندگی مادی و معنوی او را تأمین سازد. و در راستای ارائه الگوی برتر و پاسخگو به نیازهای جامعه، جامع ترین راهکار را در اختیار ما قرار دهد. واژه های کلیدی : تربیت ـ نظام تربیتی ـ مبانی ـ اصول و اهداف تعلیم و تربیت ـ روش های تربیتی ـ اسوه ( اسوه ی حسنه ) ـ سیره ( سیره ی نبوی ).

چکیده: دوره خلافت امام علی(ع)(35-40 ه ق)شاهد پیدایش افراد و گروه های مخالف گوناگونی بود که از آغاز تا پایان آن دوره به روشهای گوناگون با ایشان به مخالفت پرداختند که سه جنگ جمل ،صفین،نهروان و جنگهای غارات از نتایج این مخالفت ها است.مخالفان علی(ع)چه کسانی بودند،آیا تغییرات رفتاری در مسیر مخالفت خود داشتند و عوامل این تغییرات چه بود؟این در حالی است که به نظر می رسد گروه های مخالف در مسیر مخالفت خود به عوامل مختلف دارای تغییرات رفتاری نیز بوده اند.این چیزی است که کمتر به آن پرداخته شده است. این پژوهش در پی آن است که با شناسایی این افراد مخالف،رفتار و تغییر رفتار سیاسی آنها را شناسایی کرده تا با توجه به آن به سنخ شناسی آنها بپردازد. سنخ شناسی از روشهای جامعه شناسی برای بررسی و شناسایی افراد جامعه بر اساس معیار های مورد نظر پژوهشگر است که در بررسی های تاریخی نیز میتوان از آن کمک گرفت.با به کار بردن این روش میان رشته ای به سنخ شناسی رفتار سیاسی مخالفان علی(ع)پرداخته شده است. در یک مدل سنخ شناسی محقق ساخته،سه گونه اصلی از مخالفان بدست می آید1-همراهی سپس مخالفت2-مخالفت سپس همراهی3-مخالفت دایم. پس از بررسی مخالفان امام علی(ع)در قالب این سه گروه اصلی،با توجه به نوع رفتار و تغییر رفتار سیاسی مخالفان،شانزده گونه رفتاری بدست می آید.برخی گونه در مسیر مخالفت خود،یک تا پنج بار دچار تغییر رفتار سیاسی شدند.از مجموع 300 نفر مخالفی که شناسایی شدند،44.66 درصد آن جزء گروه همراهی سپس مخالفت و 4.33 درصد آن جزءگروه مخالفت سپس همراهی و 50.99 درصد آن جزءگروه مخالفت دایم قرار دارند.بیشترین گونه های مخالفان و تغییرات رفتاری متعلق به گروه همراهی سپس مخالفت می باشد.

سده ی چهارم هجری یکی از درخشان ترین سده های تمدن اسلامی است که ما شاهد ظهور مورخان بزرگی هستیم .یکی از این مورخان ابونصرمطهربن طاهر مقدسی (355ه /966م) مولف کتاب"البدء و التاریخ " می باشد. کتاب مقدسی یکی از مهم ترین متون تاریخنگاری تمدن اسلامی است که کوشش می شود باشناخت بینش تاریخی مولف، از طریق بررسی شاخصه هایی چون بینش معرفت شناسانه و بینش شریعت مدارانه چگونگی بازتاب این بینش را در تاریخنگاری وی بازجسته وتأثیر آن در روش تاریخنگاری او تحلیل شود. برای تحقق این هدف، این پرسش مطرح است: بینش تاریخی مقدسی برروش تاریخنگاری او چه تأثیری داشته است؟درپاسخ به این پرسش فرض بر آن است که تأثیر بینش تاریخی مقدسی برروش تاریخنگاری سبب اتخاذ روش علّی(باشدت وضعف) ازسوی وی شده وتاریخنگاری او را از واقعه نگاری به سطحی نزدیک به آنچه که امروز تاریخنگاری علمی خوانده می شود ارتقا، داده است. مقدسی با نزدیک شدن به بی طرفی تاریخی در نقل روایات،بینش تاریخی را از مرزهای سنتی ورایج آن فراتربرد. افزون برآنچه آمد، مقدسی تاریخ را به حکمت عملی نزدیک ساخته وآن را محملی برای انعکاس آن قرارداده است چنانکه یکی از مهم ترین فواید مطالعه تاریخ را بهره مندی خردمندان از آن می داند.از سوی دیگر بینش فلسفی مقدسی سبب رویکرد جدی او به مسائل اعتقادی وکلامی شده است. وی نتوانسته ارتباط مستحکمی بین تاریخ و فلسفه پیداکند و از فلسفه برای اثبات عقاید و مباحث پرجدل بهره گرفته است. بینش فلسفی گفته شده دربخش تاریخی کمرنگ ودر برخی موارد ناپدید می شود. همین امرباعث شده که اثر وی دچار یک نوع گسست معنایی شود. با این حال نگاه و بینش مقدسی برآیند سده پرجدل چهارم می باشد که وی با توجه به علاقه ای که به دین اسلام داشته این کتاب را به قصددفاع ازاسلام نوشته است. تاریخنگری- تاریخنگاری- مطهربن طاهرمقدسی- معرفت شناسی - شریعت مداری

شیخ عباس قمی به عنوان یکی از محدثان، مورخان و مولفان توانمند سده 14 هـ. ق. بینش و روش خاصی را در گزینش و ارائه گزارشات تاریخی ـ که اکثر این گزارشات در حوزه تاریخ شیعه، بالاخص زندگانی ائمه معصومین (ع) است ـ داشته است. با غور و بررسی در محتوای تألیفات شیخ عباس قمی می توان به تاریخنگری و تاریخنگاری وی پی برد. به طور معمول علایق و اعتقادات هر مورخی، اعم از مذهبی، سیاسی و اجتماعی و یا علائق و تجربه های شخصی و درونی او، در شکل گیری بینش وی موثر واقع می شود، و بدون شک این بینش تاریخی، بر تاریخنگاری وی نیز تأثیر می گذارد. تألیفات و نوشته های شسخ عباس قمی بر نگرش عوام و مواضع برخی صاحب نظران شیعه به تاریخ، تأثیر گذاشته است .این امر سبب شده است،در این نوشته به صورت توصیفی ـ تحلیلی بینش و روش تاریخنگاری او مورد بررسی قرار گیرد. این÷÷÷پایان نامه در صدد پاسخ دادن به این سوالات است که مبانی معرفت شناسی، انسان شناختی و مبانی اعتقادی و مذهبی شیخ عباس قمی چه تأثیری بر تاریخنگاری او گذاشته است ؟ فرضیاتی که در پاسخ سوالات فوق طرح شده بدین قرار است: بینش معرفت شناسی شیخ عباس قمی موجب توجه او به معرفت نسبت به اصول دین اسلام و هم چنین عبرت آموزی از تاریخ شده است. بینش انسان شناختی شیخ عباس قمی موجب توجه وافر او به اخلاقیات و هم چنین نقش متوازن انسان و مشیت الهی در تعیین سرنوشت انسان شده است. مبانی اعتقادی و مذهبی شیخ عباس قمی موجب شده تا او از افق اندیشه های شیعی به رویدادهای تاریخی بنگرد و با استفاده از مبانی کلامی به اثبات حقانیت ائمه معصوم (ع) بپردازد. در مجموع می توان دستاورد این پژوهش را شناخت تاثیری عنوان کرد که،مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی و مبانی اعتقادی و کلامی، بر تاریخنگاری وی گذاشته است.در بعد انسان شناسی ،شیخ عباس قمی ،جدای از این که برای تاریخ، اهداف و فوایدی را بیان میکند،نوعی معرفت شناسی دینی را هم با تکیه به اصول دین اسلام در ضمن تاریخنگاری اش عنوان میکند.در بعد انسان شناسی هم، سعی نموده،با تلفیق بین تاریخ و اخلاق ،زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم سازد.در بعد کلامی و اعتقادی،شیخ عباس قمی با به کارگیری اعتقادات مذهبی وشیعی قصد اثبات حقانیت ائمه شیعه را داشته است. واژگان کلیدی : تاریخنگری ـ تاریخنگاری ـ شیخ عباس قمی .

کتاب تاریخ فیروزشاهی، تالیف ضیاء الدین بن موید الملک برنی، یکی از مهمترین کتابهای تاریخنگاری اسلامی درهند است که به زبان فارسی نگاشته شده است. این نوشتار می کوشد با شناخت بینش تاریخی مولف، از طریق بررسی شاخصه هایی چون بینش معرفت شناسانه، بینش اجتماعی و بینش فرهنگی، چگونگی بازتاب این بینش ها را در تاریخنگری وی باز جسته و تاثیر هر کدام از آنها را در روش تاریخنگاری او تحلیل کند. برای تحقق این هدف، پرسشهایی در جهت بررسی تاثیر این بینش ها مطرح شده است، که چگونگی تاثیر هر کدام از آنها را ارائه داده است. فرض بر این است بینش معرفت شناسانه مولف درباره مبانی علم تاریخ سبب اتخاذ رویکرد انتقادی مولف و تلاش برای دریافت حقیقت بوده است. نگارنده در پی آزمون این فرضیه، به این نتیجه رسیده است که برنی به علم بودن تاریخ باور داشته و برای آن موضوع و روش قائل بوده و در روش تاریخنگاری خود به رویکرد انتقادی و علّی توجه داشته و در تلاش برای دریافت حقیقت بوده است. از سوی دیگر فرض بر این است بینش اجتماعی مولف سبب رویکرد جدی وی به مسائل اجتماعی جامعه و راهنمایی حکام و شاهان عصر برای اصلاح جامعه بوده است. نگارنده در پی بررسی این فرضیه نیز به این نتیجه رسیده است که مولف اثر خویش را به یک اثر صرفا سیاسی و نظامی محدود نکرده بلکه به مسائل اجتماعی، اقتصادی جامعه توجه کرده و تغییرات اجتماع از نظرگاه وی دور نمانده است. چنانچه اثر او مجموعه ای از اطلاعات اجتماعی، اقتصادی و مالی است. از دیگر فرضیاتی که در بینش تاریخی وی مورد نظر قرار گرفته و بر اهمیت بررسی موضوع می افزاید ،استفاده برنی از دیدگاههای ایرانی و اندیشه های سیاسی ایرانشهری در بینش فرهنگی خود است . آنچه از این پژوهش به دست آمده است تاثیر پذیری برنی از این اندیشه ها در زمینه سیاست وبه کار گیری این اندیشه ها برای مشروعیت بخشیدن به حاکمیت سلاطین عصرش در دهلی بوده است.

فاصله زمانی جنگ بدر تا عام الوفود از مقاطع مهم تاریخ اسلام به شمار می آید.پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه و تأسیس حکومت اسلامی برآن بودند که به هدف غایی خود یعنی گسترش اسلام بپردازند.از این رو در ادامه استراتژی دعوت که سرآغاز آن از قبیله مشهور قریش بود ، متوجه قبایل بیرون مدینه شدند.پیاده کردن این استراتژی دراز مدت در مقابل قبایل متنوع و متفاوت بود.پرسش اساسی این پایان نامه آن است که: عوامل سیاسی و اقتصادی موثر در روابط پیامبر(ص) با قبایل حجاز و بالعکس (از بدر تا عام الوفود )چه بوده است؟در پاسخ به این سوالات می توان فرض کرد که پیامبر(ص) برای جلب هم پیمان،مقابله با اقدامات قریش،تقویت قدرت مسلمانان قطع شریان های اقتصادی قریش،دستیابی به راه های تجاری شمال حجاز و گسترش تجارت متوجه قبایل شدند.توجه قبایل نیز مبتنی بر نیازهای سیاسی واقتصادی آنان بود. از بررسی های انجام شده برمی آید که تا قبل از غزوه خندق برخی قبایل در پیوستن به مدینه تردید داشتند حتی در این میان تعرضاتی را نیز انجام می دادند.اما پس از آن و حتی پس از تسلیم قریش این قبایل گروه گروه به پیامبر(ص) پیوستند ،تا جاییکه اکثر قبایل در فتح مکه مشارکت نمودند. مهم ترین راهکارهای پیامبر(ص) برای تحقق این اهداف عبارت بود از:دفع خطر حملات احتمالی قبایل،سلب فرصت هم پیمانی قبایل با دیگر تیره ها و قبایل ،استفاده از نیروی قبایل در جهاد و ایجاد امنیت در راه های تجاری شمال . دلایل قبایل در برقراری روابط با پیامبر(ص) از جهت سیاسی: ترس قبایل حجاز از قبایل بزرگتر مجاور و یا قریش و یا حضور در موقعیت برتر سیاسی بود.همچنین قرار داشتن موقعیت جغرافیایی در نزدیک مکه سبب تأنی و تاخیر آنان در برقراری ارتباط با پیامبر(ص) و همسویی با دولت مدینه و مسلمانان شد.از جهت اقتصادی نیز در مواقعی نزدیکی به مدینه عامل روابط دوستانه بود در حالی که دوری از مدینه برعکس آن عمل می کرد. حضور در بادیه و گرفتاری به قحطی وخشکسالی در مورد قبایل فقیر سبب تشدید دشمنی با مدینه می شد.

چکیده: در سال سی و پنج هجری پس از بروز اعتراض های مردمی علیه عثمان، معاویه تلاش خود را برای بهره برداری هر چه بیشتر از این اوضاع نمود. سرانجام پس ازکشته شدن عثمان، زمینه و فرصت مناسب برای طرح خواسته های معاویه فراهم آمد. معاویه با بهره گیری از مظلوم کشته شدن عثمان و ادعای خون خواهی وی که در ابتدا توسط اصحاب جمل مطرح شد و نیز طرح وجود رابطه خویشاوندی خود با عثمان، تبلیغات گسترده ای را در این زمینه آغاز نمود. پرسشی که در این باب مطرح می شود این است که معاویه چگونه توانست با بهره گیری از سنت های جاهلی در گفتمان مظلوم کشته شدن عثمان برای خود ایجاد مشروعیت نماید؟ و پاسخی که به عنوان فرضیه به این پرسش داده شده عبارت است از اینکه معاویه با وارد کردن سنت های جاهلی چون «ثار»، «عصبه» و «عصبیت» در بحث خون خواهی عثمان توانست گفتمان مظلومیت او را به وجود آورده و برای خود ایجاد مشروعیت نماید. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی می باشد. بر اساس این تحقیق مشخص گردید که معاویه پس از کشته شدن عثمان با طرح ادعای مظلوم کشته شدن او، خون خواهی وی و معرفی خود به عنوان ولی دم عثمان، تلاش نمود تا به وسیله ی احیاء سنت های جاهلی «ثار»، «عصبه» و «عصبیت» و ارائه ی آنها در قالبی جدید، گفتمان مظلومیت عثمان را پایه گذاری نموده و از این طریق به قدرت دست یابد.

چکیده عباسیان طی دوره ای که از آن به دوره دعوت یاد می شود، توانستند امویان را از خلافت کنار زده، خود قدرت را به دست گیرند. این دوران، حکومت اموی مخالفان دیگری نیز داشت که عباسیان به تناسب و ضرورت پیش آمده رفتاری برگزیدند. رفتار آنان در چندین طیف همراهی، سکوت، کناره گیری و در مواقعی ضدیت با قیام های ضد اموی قرار داشت. در کنار آن عباسیان با سازمان دادن به دعوت خود، حرکت را تند و سریع تر کردند و با بهره گیری از ابزارهایی از قبیل دعوت برای " الرضا من آل محمد" دیگر رقیبان را کنار زده، قدرت را به دست گرفتند. حال پرسش آن است که، عباسیان در دوره دعوت برای پیشبرد دعوت چه اقدامات و برنامه ریزی هایی انجام دادند، و از بررسی فرضیه، عباسیان با اقداماتی در ایجاد کانون های هدایت کننده، ایجاد ارتباط بین امام عباسی و شیعیان شان، ایجاد شبکه مالی و همراهی با قیام های ضد اموی که پاسخ پرسش فوق است، برمی آید، عباسیان توانستند با جلب نظر مخالفان و بهره جویی از نتایج قیام ها و اختلافات درونی خلافت اموی و تعمیق آن، با تشکیلات سازمان یافته دعوت را با تغذیه و توسعه شبکه مالی در سرزمین های اسلامی گسترش دهند. چند مرکز این سازمان در حمیمه قرار داشت، اما خراسان سرنوشت دعوت عباسی را رقم زد. در نهایت برنامه ریزی و تشکیلات منظم و سازمان یافته عباسیان در این دوران منجر به سبقت گرفتن از دیگر رقبا و پیروزی ایشان در کسب خلافت شد. واژگان کلیدی: عباسیان، دوره دعوت، دوره دعوت عباسی، الرضا من آل محمد(ص).

امام علی (ع) در سال 35 هجری پس از بیعت مردم زمام امور مسلمانان را در دست گرفت. در حکومت ایشان ادامه حضور اصحاب پیامبر اکرم (ص) و تاثیر آنان می توانست در امر هدایت جامعه کمک رسان باشد. صحابه بیعت رضوان که یاد آور یک واقعه تاریخی بسیار مهم صدر اسلام به شمار می رفتند، دسته ای از این گروه بودند. به نظر می رسد این صحابه در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. این صحابه در حکومت امام علی (ع) یکدست نبوده، برخی از این افراد نسبت به حکومت ایشان موافق، برخی بی طرف و حتی گروهی در مقام مخالف دیده شدند و بنا بر موضع خود عملکرد های متفاوتی را نشان دادند. دسته اول: اصحاب موافق امام علی (ع) که 3/47% را به خود اختصاص داده بودند و با نقش پذیری در فعالیتهای متفاوت، سیاسی، نظامی، اقتصادی و... به حمایت همه جانبه و پیروی از ایشان پرداختند. در همه دوران حکومت امام علی (ع) به حمایت همه جانبه و پیروی از ایشان پرداختند که در این نقش پذیری ها، عملکرد نظامی که 75% صحابه را تشکیل می داد نسبت به سایر عملکرد ها شاخص تر بود. در گروه موافق برخی از صحابه دو تا سه مسئولیت را به عهده داشتند. دسته دوم بنا بر موضع بی طرفی خود، از امام کناره گیری نموده و در هیچ حرکتی از ایشان طرفداری نکردند. دسته سوم : این گروه بنا بر موضع مخالف خود که 14% درصد صحابه را به خود اختصاص داده اند به فعالیتهای از قبیل: راه اندازی جنگ ، همراهی با دشمن ، ارتباط با دشمن و... در حکومت امام به اختلال دست زدند. مهمترین دستاوردهای این پژوهش، حمایت همه جانبه صحابه برجسته بیعت رضوان از حکومت امام علی (ع) بود و حضور اکثریت موافق به اقلیت مخالف اجازه نمی داد که مانع حقانیت امام و حکومت ایشان شود. صحابه موافق، حکومت امام علی(ع) و روش ایشان را ادامه حکومت پیامبر اکرم(ص) می دیدند، به همین سبب پیروی از امام را بر خود لازم می دانستند. واژگان کلیدی: حکومت ، امام علی(ع)، نقش، اصحاب، بیعت، بیعت رضوان.

عصر اول عباسی را می توان دوران نیرومندی خلافت، شکوفایی حکومت و دستگاه های اداری و نظامی دانست. اما همین دوران نیرومند، از ناآرامی ها و شورش های متعدد بر ضد دستگاه خلافت خالی نبود، به ویژه شورش ها و رقابت های اعضای خاندان عباسی که باعث بروز مشکلات عدیده ای برای ساختار سیاسی خلافت عباسی گشت. با قدرت گیری عباسیان، تمایز شاخه های متعدد و متنوع آن که هرکدام خود را به نوعی از قدرت مکتسبه سهیم می دانستند، بروز پیدا کرد. در تمام این دوران شاهد رقابت و شورش ولی عهدها با خلیفه وقت و همچنین اعمام و بنی اعمام خلیفه بر ضد دستگاه خلافت هستیم که هرکدام از این ها بنا به عدم وجود قانون خاصی برای وراثت مدعی خلافت می شد. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و سپس مقایسه و تحلیل داده ها، تاثیر تاثیر رقابت های درونی خاندان عباسی بر ساختار سیاسی خلافت در عصر اول عباسی مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. در پاسخ به این پرسش که این رقابت ها چه تاثیری بر ساختار سیاسی خلافت عباسی گذاشته است می توان فرض کردکه باعث گرایش ساختار قدرت به خلافت مطلقه، تعدد مراکز قدرت، دخالت زنان و عناصر درباری در تصمیمات سیاسی، جنگ قدرت و بی ثباتی سیاسی، تغییر ماهیت و رهبری جنبش های رایج در عصر اول عباسی شده بود. همچنین در بسیاری از موارد، ساختار دیوانی، نظامی و فرهنگی را نیز تحت شعاع خود قرار داده بود. واژگان کلیدی: خاندان عباسی، رقابت درون خاندانی، ساختار سیاسی، عصر اول عباسی

چکیده جنگ بدر یکی از مهم ترین و سرنوشت ساز ترین جنگ های صدر اسلام از اهمیت ویژه ای در تاریخ اسلام برخوردار است که اهمیت آن را در پرداختن قرآن به ذکر تفصیلی آن در سوره ی انفال می توان دریافت. به همین دلیل صحابه ای که در این جنگ در رکاب رسول خدا (ص) حاضر شدند به بدریون موسوم شده و نسبت به سایر صحابه از جایگاه ویژه ای بهره مند شدند. جایگاه ویژه ی بدریون سبب شد که حضور و جانبداری آنان از یک گروه سیاسی، وزنه ی سنگینی در جهت گیری به شمار آید..................... دوران حکومت امام علی (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبود. با بررسی نوع تعامل بدریونی که در دوران امام علی (ع) در قید حیات بودند، چهار نوع عملکرد شناسایی شد که شامل افرادی در گروه های رفتاری موافق با 8/57%، مخالف با 2/2%، اهل قعودی که با امام علی (ع) بیعت کرده ولی در جنگ با آن حضرت، همراهی نکردند با 4/4% و گروه چهارم، افرادی که منابع گزارشی از عملکرد و نقش آنان در زمان امام علی (ع) نداده اند با 6/35% تقسیم می شوند. در بررسی تمام رفتار و عملکرد صحابه ی بدری حاضر در خلافت امام (ع)، گروه رفتاری موافق درصد بیشتری را نسبت به سایر گروه های رفتاری تشکیل می دادند. هم چنین در میان موافقان بدری امام (ع)، درصد بیشتری در جنگ های آن حضرت ایفای نقش کرده اند تا سایر مناصب سیاسی، فرهنگی و اجتماعی. حضور برخی از آنان در جنگ های امام علی (ع) با وجود کِبَر سن، تاثیر گذاری آنان را در جهت گیری های سایر مسلمانان نشان می دهد. هم چنین از نتایج تحقیق بر می آید که انصار بدری بیش از مهاجران بدری در خدمت و رکاب امام علی (ع) بوده اند. واژگان کلیدی : امام علی (ع)، جنگ بدر، حکومت، صحابه، نقش.

چکیده نوع فعالیت سیاسی خاندان ها و نحوه عملکرد آنها در طول تاریخ اسلام از عوامل مهم تأثیر گذار در پیدایش و شکل گیری حکومت ها بوده است. علاوه بر آن خاندان ها در پیدایش و گسترش علوم مختلف عقلی و نقلی و انتقال آن به نسل های بعد نقش قابل توجهی را ایفا نموده اند. به همین دلیل شناسایی نحو? عملکرد سیاسی خاندان عقیل در قرون بعد که در شناخته شده ترین دوره حیات خود، یعنی قرن 1 هجری به لحاظ سیاسی نقش مهمی را در برخورد با حکومت بنی امیه ایفا نمودند، موضوع مهمی می باشد که؛ نیازمند بررسی و پژوهش بوده است. از سوی دیگر با در نظر گرفتن نقش فعال خاندان ها در پیدایش و شکل گیری علوم مختلف می توان به بررسی و تفحص در نحوه و نوع عملکرد علمی خاندان عقیل بن ابیطالب در محدوده زمانی مشخص یعنی تا پایان قرن چهارم هجری پرداخت. در این پژوهش که کاری توصیفی – تحلیلی است، نگارنده به معرفی شخصیت های شاخص خاندان عقیل پرداخته است و برای نیل به اهداف پژوهش که؛ دربردارنده شناسایی نوع عملکرد سیاسی و علمی این خاندان می باشد، ابتدا به مطالعه و تفحص در منابع معتبر رجالی، تاریخی، روایی، انساب، طبقات و ... پرداخته و سپس به منظور تحلیل بهتر و دقیق تر دستاورد پژوهش، اطلاعات و داده های به دست آمده از این متون را به صورت کمی درآورده است. دستاورد حاصل از این پژوهش که بر اساس نوع عملکرد علمی و سیاسی خاندان عقیل تا پایان قرن چهارم هجری تدوین شده است، دربردارنده این واقعیت مهم می باشد که؛ رویکرد این خاندان تا پایان قرن چهارم هجری به علوم نقلی بیش از علوم عقلی بوده است. همچنین با در نظر گرفتن سیاست ستیزی که از سوی این خاندان در قرن اول هجری بروز پیدا کرد، می توان گفت: نوع فعالیت سیاسی آنها در قرون بعد به مماشات با حاکمیت های سیاسی تبدیل گردید و تنها تعداد اندک و انگشت شماری از افراد این خاندان به همراهی و ستیز با آنها پرداختند.

در نیمه های قرن هفتم هجری، غلامان مملوک که از اقوام مختلف برخاسته بودند، درسرزمین مصر و شام حکومتی به نام ممالیک تشکیل دادند که به غلبه بر دو قدرت بزرگ معارض صلیبی و مغول، در جهان اسلام شهره اند. نخستین دولتی که توسط این گروه شکل گرفت، دولت ممالیک بحری نام داشت. این سلسله نیز مانند همه حکومتها نیازمند سازماندهی امور حکومت و مملکت، در قالب تشکیلات دیوانی بود و بر این اساس، شاهد پیدایش تشکیلات دیوانی گسترده ای در این عصر، از سوی سلاطین مملوک هستیم. آنها با بهره گیری از تجارب حکومتی و تشکیلاتی سلسله های اسلامی پیشین، و افزودن عناصری متناسب با فرهنگ قومی خود و اقتضای زمان، این نظام دیوانی را شکل دادند. بررسی اصطلاحات رایج در این نظام دیوانی، پی بردن به زوایا و نقاط قوت و ضعف آن را تا حدودی امکان پذیر می سازد. در این پژوهش، کوشش بر آن بود، به این مسأله پاسخ داده شود که ممالیک، امور اداری و کشوری خود را در قالب چه دیوانها و نهادهایی اداره می کردند و اصطلاحات رایج در این دیوانها و نهادها چه بودند؟ به این ترتیب حکومت صد و سی و شش ساله ممالیک بحری، از منظر اصطلاحات دیوانی ایشان، تحت عناوین «اصطلاحات رایج در دستگاه خلافت و سلطنت»، «اصطلاحات رایج در سپاه»، «اصطلاحات رایج در امور اداری و مالی» و نیز «اصطلاحات رایج در امور قضایی، انتظامی و حسبه»، مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه بررسی این اصطلاحات، نشان دهنده وامگیری ساختار تشکیلاتی ممالیـک از سلسـله های پیشین اسلامی، به خصـوص در مصـر و شام و نیز به کارگیری اصطلاحاتی با ریشه های زبانی مختلف، خصوصاً فارسی است که نشانه های آشکار آن را به ویژه در اصطلاحات دستگاه خلافت و سلطنت می توان یافت.

عملکرد سیاسی-اقتصادی والیان اموی در مصر، با فراز و فرودهایی در سیاست گذاری بر جامعه مصر همراه بود،برخی از والیان متکی بر سیاستهای خلفای راشدین سیاستی اعتدالی و پر تسامح در پیش گرفتند. اما با گذشت زمان تغییراتی در سیاستهای خلفای اموی و به طبع آن در عملکرد والیان اموی پدید آمد. برخی دیگر از والیان با اتخاذ روش هایی مغایر با مبانی اسلامی در دریافت جزیه و خراج و فشارهای وارده بر اقباط سبب بروز خشم و انزجار مصریان شدند، انعکاس خشمگینانه ی مصریان در واقعه ی عزیمت آخرین خلیفه اموی به مصر بدرستی مشهوداست. بدین ترتیب بررسی عملکرد والیان اموی و بازتاب های متفاوت اقدامات سیاسی-اقتصادی آنها بر جریانات سرزمین مصر و تأثیراتی که برجای نهاد، از مهم ترین دغدغه های پایان نامه حاضر می باشد. سوالات اصلی پژوهش حاضر عبارتند از این که: سیاستهای اقتصادی والیان اموی چه تأثیری بر جامعه مصر نهاد؟ تأثیر سیاسی عملکرد والیان اموی مصر چه بود؟در پی یافت پاسخ علمی سوالات مطرح دو فرضیه به ذهن متبادراست نخست اینکه:سختگیری والیان بر مصریان در اخذ جزیه و خراج و سوءرفتارهای سیاسی توأم با خشونت در قبال اهل ذمه منجر به بحرانهای اقتصادی و آشوب اجتماعی شد. فرضیه دوم:به نظر می رسد شدت عمل کارگزاران و والیان نسبت به اقباط و بومیان مصری و دامن زدن به رقابت های قیسیها و یمنی ها موجبات نزاع و کشمکشهای سیاسی رافراهم آورد. اقدامات والیان اموی درمصر تأثیرات انکار ناپذیری بر جامعه مصر نهاد، از مهم ترین بازتاب های آن برپایی قیام ها و شورش هایی بر علیه حاکمیت و ضعف دو چندان خلافت امویان در مصر بود. کلیدواژه: مصر،اقباط، عملکرد سیاسی-اقتصادی، والیان اموی

نوع فعالیت سیاسی خاندان ابن حنفیه و نحوه عملکرد آن ها در طول تاریخ اسلام از عوامل مهم و تأثیر گذار در پیدایش و شکل گیری حکومت ها بوده است. علاوه بر آن خاندان ابن حنفیه در ترویج و گسترش علوم مختلف –نقلی و عقلی- و انتقال آن به نسل های بعد نقش قابل توجهی را ایفا نموده اند. بدون آشنایی با این خاندان، فهم بسیاری از رخدادها و وقایع تاریخی، سیاسی و فرهنگی دشوار و ناممکن است. به همین دلیل شناسایی نحوه عملکرد سیاسی و علمی خاندان ابن حنفیه در قرون اول تا پایان عصر عباسی که از پر فراز و نشیب ترین دوره های تاریخ اسلام است، ضرورتی اجتناب ناپذیرمی باشد. در این پژوهش که با تکیه بر روش های کمی و از طریق فراوان سنجی اعضای خاندان ابن حنفیه انجام گرفته است برای معرفی شخصیت های شاخص خاندان ابن حنفیه، به تفحص در منابع معتبر رجالی، تاریخی، روایی، انساب، طبقات و... پرداخته سپس به منظور تحلیل بهتر و دقیق تر دستاورد پژوهش، اطلاعات و داده های بدست آمده از این متون را به صورت کمی در آورده است. دستاورد حاصل، در بر دارنده این واقعیت است که فراوانی افرادی از این خاندان که با حاکمیت های جامعه اسلامی در ستیز بودند بیشتر از کسانی است که به همراهی با آنها دست زدند؛ رویکرد علمی خاندان ابن حنفیه تا پایان عصر عباسی (656 ه ق) نیز به علوم نقلی بیش از علوم عقلی بوده است.

منطقه فرارود (ماوراءالنهر) به علت مرزی بودن و همسایگی با اقوام غیر مسلمان یکی از نواحی مهم خلافت اسلامی محسوب می شد. اما بنا به دلایلی اوضاع آن منطقه همزمان با روی کار آمدن نصر بن سیار بسیار نابسامان بود. تاخت و تاز ترکان در فرارود و سیاستهای نادرست اقتصادی حکام خراسان به ویژه در مورد جمع آوری مالیات و همچنین رفتار های غیر عادلانه با نومسلمانان، اوضاع را آشفته تر می کرد. به طوری برخی مناطق از حوزه حاکمیت حکومت اسلامی خارج شده بود. بنابراین استفاده از سیاست های کارآمد و ویژه ای توسط حاکم جدید مورد نیاز بود تا اوضاع را آرام کرده و و منطقه را تحت تسلط خود درآورد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی با تکیه بر منابع و داده های تاریخی به دنبال یافتن راهکارهای سیاسی– نظامی و نیز اصلاحات اقتصادی نصر بن سیار برای اداره فرارود (ماورالهر) است و فرض بر این است که وی با بکارگیری سیاستهای درست در زمینه سیاسی و اقتصادی در تسلط بر منطقه موفقیت های زیادی کسب کرده است . نتیجه پژوهش آن است که نصر در امور سیاسی فرارود ضمن استفاده از اقدامات نظامی برای برگرداندن حدود مرزهای سابق ، سیاست تعامل با حکام و اشراف بومی را در پیش گرفت و کوشید با برقراری روابط دوستانه با شورشیان نظم را در قلمرو حکومتی خود برقرار کند. وی همچنین با اصلاحات اقتصادی و نظارت بر سیستم مالیات گیری مانع سوءاستفاده ی مأموران مالیاتی شد. به این ترتیب نه تنها از نارضایتی مردم منطقه کاست بلکه آنان را با خود همراه کرد. عدم همکاری و همراهی مردم فرارود با مخالفان نصر و حرکت های ضد حکومتی، در اوج مشکلاتی که گریبان وی را گرفته بود نشان دهنده موفقیت برنامه های او در فرارود می باشد. واژگان کلیدی: خراسان، ماورءالنهر، فرارود، نصربن سیار

گزارش ها و روایاتی که از زندگی نبی مکرم اسلام(ص) قبل از بعثت، در دست می باشد،گریبان گیر آسیب هایی همچون آمیختن با خرافات، داستان پردازی واسرائیلیات بوده و حکایت از حضور اهل کتاب در تمام عرصه های آن دارد؛ لذا مانع از دست یابی به تصویر درستی از این دوران شده است . استفاده ی موثر از این روایات، در جهت دست یابی به این مهم نیازمند بررسی های عمیق و همه جانبه است. در این راستا، شناسایی راویان اهل کتاب و بررسی میزان حضور آنها در ثبت وقایع زندگی قبل از بعثت پیامبر (ص) می تواند به روشن شدن برخی ابهامات در گزارش های آنها و تکمیل مطالعات تاریخی مربوط به این دوران کمک کند. این رساله با رویکردی توصیفی و با بهره گیری از روش های کمی ، از طریق سنخ شناسی راویان و روایات و مقایسه ی فراوانی ها در حوادث زندگانی قبل از بعثت پیامبر اکرم (ص)، در صدد شناسایی نقش اهل کتاب و میزان حضور آنها در ثبت وقایع این دوران ، در قالب جداول و نمودار است. راویان اهل کتاب وقایع زندگی قبل از بعثت حضرت محمد (ص)، جامعه ای 29 نفره را با نقل 451 روایت تشکیل می دهند، ، که بر حسب سابقه دینی خود و یا خانواده شان، قبل از اسلام و در هنگام نقل روایت، به 4 گروه دسته بندی شدند. از دیگر سو، روایات این راویان در 7 نوع دسته بندی شدند و در نهایت میزان فراوانی روایت های اهل کتاب در هر یک از موضوعات و در هر دسته از منابع تاریخی،تفسیری،سیره و حدیثی، در قالب جداول و نمودار بررسی شد. بیشترین فراوانی روایت های اهل کتاب ، متعلق به موضوع بشارت های قبل از بعثت و بالاترین بسامد روایت های اهل کتاب از آن منابع سیره است.

چکیده 13 سال دعوت پیامبر(ص) در مکه، صحنه ای متفاوت از مناسبات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را میان ایشان و مکیان در پی داشت. این دعوت به گونه ایرقم خورد که پیامبر(ص) سعی داشت تا مکیان را به طور مداوم در مسیر پیام های قرآنی قرار دهد و نیزپیام های ایشان در بعد اقتصادی نیز به گونه ای بود که با آنچه مکیان در طول سالها به مردم تحت عنوان سنت های اقتصادی القاء کرده بودند متفاوت بوده و آن را به چالش جدی کشاند. در بعد مناسبات فرهنگی ارزش های فرهنگی که در قالب مفاهیم قرآنی توسط پیامبر (ص) ارائه می شد نیز با ارزش های فکری، دینی و نیز فرهنگی موجود در میان قریش تفاوت فاحش داشت که این بعد از مناسبات همچنین به تقابل پیامبر(ص) و قریش منجر شد. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به این سوال پاسخ داده می شود که مناسبات پیامبر(ص) و قریش چگونه بوده است؟ میان پیامبر(ص) و قریش مناسباتی از بعد فرهنگی- دینی، اجتماعی و اقتصادی دیده می شود. آنچه که از این پژوهش حاصل می آید این است که پیامبر(ص) با استفاده از روش های گوناگون چه در بعد سیاسی- اجتماعی چه بعد فرهنگی و چه اقتصادی وارد مناسبات با مکیان می شود. واژگان کلیدی: پیامبر(ص)، مناسبات، قریش، عهد مکی

چکیده: عبدالله ابن خازم در دوران گسست سیاسی پس از مرگ یزید بن معاویه در خراسان با بهره گیری اختلافات قبیله ای، قدرت را در دست گرفت و به حمایت از عبدالله ابن زبیر یکی از داعیان خلافت پرداخت. به هنگام انتقال قدرت از شاخه ی سفیانی به مروانی، حکومت ابن خازم مشروعیت خود را از دست داده و به شورش تبدیل شد. او با این اقدام روند فتوح در خراسان و ماوراءالنهر را با تلاطم های جدی مواجه کرد و به مخالف اصلی حکومت بنی امیه تبدیل شد. در بررسی تأثیر شورش ابن خازم در معادلات قدرت در درون جامعه اسلامی و قدرت های منطقه ای و روند فتوح مسلمانان در ماوراءالنهر و خراسان می توان فرض کرد، این شورش برقدرت یابی اعراب شمالی، تغییر معادله قدرت به نفع ترکان و توقف موقتی فتوح در منطقه اثر گذاشته باشد. داده ها و اطلاعات این پژوهش به شیوه ی توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای جمع آوری و بررسی و تحلیل شده است. از دستاوردهای پژوهش آن است که شورش او نشانی از قدرت یابی قبایلی و منطقه ای بود که توانست به کمک این امر برای خود قدرتی را فراهم سازد. این شورش سبب شد تا حکومت اسلامی سرگرم درگیرهای قبیله ای شود و در خراسان به اعراب شمالی تکیه کند تا از این طریق این منطقه را تحت سلطه داشته باشد. این شورش حکومت را مشغول خود ساخت و علاوه بر فروکش کردن امر فتوحات در منطقه، به ترکان فرصت حمله به مسلمانان داده شد. ترکان از این طریق توانستند در منطقه برای خود قدرتی را به وجود آورند. واژگان کلیدی: شورش های اجتماعی، شورش ابن خازم، فتوح، خراسان، ماوراءالنهر

چکیده : خلافت امام علی (ع) از آغاز، با مخالفت های از سوی افراد مختلف و دسته های گوناگون مواجه شد. در یک مدل سنخ شناسی این مخالفان به سه گروه کلی تقسیم بندی شده اند :1- گروه همراهی سپس مخالفت 2-گروه مخالفت سپس همراهی 3- گروه مخالفان دایمی .هر یک از این گروه ها در دوران حکومت امام، از لحاظ فعالیت های سیاسی دارای تغییر رفتارهای بودند و در موقعیت های گوناگون، موضع گیری های متفاوتی را در برابر حکومت امام داشته اند. پژوهش حاضر، در پی کشف و سپس بررسی چرایی رابطه ی معنادارمیان متغیرهایی چون محل سکونت، پایگاه اجتماعی- اقتصادی، رابطه با سایر خلفا و صحابی یا غیر صحابی بودن مخالفان با تغییر رفتار آنان است. برای پاسخ به چرایی تغییر رفتار مخالفان علی(ع) در گروه همراهی سپس مخالفت، از روش تبیین استفاده شد تا بتوان به ریشه یابی حوادث پرداخت. برای این امر در ابتدا با روش های آماری، تاثیر ورابطه ی ویژگی های خصیصه ای هریک از مخالفان با تغییر رفتار آنان مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تبیین رفتار سیاسی مخالفان، براساس یافته های به دست آمده پرداخته شد. طبق نتایج به دست آمده میان ویژگی هایی چون، محل سکونت، پایگاه اجتماعی- اقتصادی و صحابی یا غیر صحابی بودن مخالفان با تغییر رفتار آنان رابطه ی معنا داری وجود دارد .به طوری که بیشتر مخالفان امام در گروه همراهی سپس مخالفت، درکوفه سکونت داشته و دارای پایگاه اجتماعی- اقتصادی بالا بودند.آنان اکثرا با خلفای پیش از امام همکاری نداشتند و در شمار صحابه ی پیامبر(ص) قرار نداشتند. واژگان کلیدی: امام علی(ع)، خلافت، مخالفان امام علی (ع)، گروه همراهی سپس مخالفت، رفتار سیاسی.

قدرت یابی صلاح الدین در بلاد مصر و شام، همزمان با تشدید جنگ های صلیبی، افول قدرت فاطمیان در مصر و آشفتگی قلمرو زنگیان در شام بود. این اوضاع نا به سامان، صحنه را برای ورود حاکمیتی مقتدر فراهم کرد. یکی از راهکارهای صلاح الدین برای برون رفت از این شرایط، اقدامات فرهنگی بود. او با پشتوانه ی سیاست های فرهنگی پی ریزی شده در دوران زنگیان، توانست چهره فرهنگی مصر و شام را تغییر دهد. جانشینان او نیز قدم در جای پای وی نهادند و همان کاربست ها را در قلمرو ایوبی، به اجرا گذاشتند. از این رو حلب نیز که بدست شاخه ای از خاندان ایوبی اداره می شد، در ادامه سیاست گذاری صلاح الدین گام بر می داشت و تحولات زیادی در زمینه علمی به خود دید. کوشش می شود دلایل این رونق علمی و شاخص های آن در دوران ایوبیان، از زاویه عملکرد ایوبیان مورد بررسی قرار گیرد. دستاوردهای پژوهش آن است که حلب در دوران ایوبیان به شکوفایی علمی رسید اما باید گفت، علوم نقلی در مقایسه با علوم عقلی به رشد قابل ملاحظه تری دست یافتند. نکته بعدی این است که پویایی علمی این شهر با روند رو به رشد مدرسه سازی و تجمع بسیاری از اهالی علم در آن، پیوند داشت. هر دو مشخصه نیز از سیاست گذاری علمی حکام ایوبی نشات می گرفت. سیاست گذاری هایی مبنی بر تاسیس مدارس در حلب، جذب علمای بلاد مختلف بدین شهر و حمایت همه جانبه از آن ها چون انتصاب به مناصب مهم حکومتی و آموزشی که در طی قرون ششم و هفتم موجب شکوفایی علم در حلب شد. واژگان کلیدی: حلب، ایوبیان، مدارس شام، وضعیت علمی.

عملکرد صحابه در غزوه احد بسیار حائز اهمیت است زیرا شکست در این نبرد, حاصل کوتاهی سپاهیان و صحابه در اجرای اوامر شخص پیامبر (ص) و عدم پایداری آنان تا پایان نبرد بود. مشارکت اصحاب در این غزوه دارای کیفیت های متفاوتی بود. به طوری که می توان با استفاده از تفاوت های موجود, رفتار و عملکرد آنان در صحنه نبرد را سنخ شناسی نمود. وجود اختلاف در سنخ شناسی برآمده از منابع تاریخی و آیات قرآنی, زمینه ی مناسبی جهت بررسی تطبیقی این دو نوع گونه شناسی را فراهم ساخته است. این پژوهش با رویکرد توصیفی و با قصد تطبیق دادن سنخ شناسی های برگرفته از آیات قرآن و منابع تاریخی از اصحاب حاضر در غزوه احد انجام یافته است. همچنین سعی شده تا با استفاده از شیوه های سنخ شناسی و دسته بندی اطلاعات ، روش های آماری و در قالب جداول و نمودارهایی به مقایسه و تطبیق میان فراوانی اصحاب و آیات مورد بررسی, در گونه های همراه کامل, همراه حداکثری, نیمه همراه, همراه حداقلی و غیرهمراه پرداخته شود. در یک دید کلی، تفاوت میان سنخ های قابل استنباط از منابع و سنخ های برآمده از آیات قرآن، در اختلاف توجه آنها به صحابه مقاوم و موثر در احد و یا صحابه فراری و غیر موثر در آن نبرد است. به طوری که اکثریت افراد معرفی شده در منابع تاریخی در سنخ همراه کامل قرار می گیرند درحالی که اکثر آیات قرآنی مربوط به احد به سایر گونه ها یعنی همراه حداکثری, نیمه همراه و غیرهمراه پرداخته اند. با توجه به نتایج به دست آمده, بالاترین میزان فراوانی اصحاب حاضر در احد براساس منابع تاریخی مربوط به سنخ همراه کامل با ?? درصد بوده است. و سایر سنخ ها، سنخ همراه حداکثری ? درصد, نیمه همراه ? درصد, همراه حداقلی ? درصد, غیرهمراه ? درصد از مجموع صحابه ی مورد بررسی در این پژوهش را تشکیل داده اند. از سویی دیگر, بالاترین میزان فراوانی آیات مربوط به احد, مربوط به سنخ های همراه حداکثری, نیمه همراه و غیرهمراه با مجموع 70 درصد می باشد و فقط 30 درصد آیات به ذکر همراهان کامل در این نبرد پرداخته اند.

با توجه به اینکه در نظام آموزش و پرورش ،کتاب های درسی و محتوای آموزشی آن از جمله مهم ترین منابع یادگیری و به بیانی دیگر محور کلیه فعالیت های آموزشی محسوب می گردد ،تأمل در محتوای کتاب های درسی از اهمیت دو چندان برخوردار است و ارزشیابی مستمر آن همواره مورد توجه مولفین و کارشناسان امر بوده است .بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در ایران، کمیت وکیفیت محتوای کتاب های درسی در رابطه با آموزش ارزش های دینی و مذهبی بارها مورد بازنگری قرار گرفته است .در این راستا بررسی تطبیقی سیره نبوی در کتب درسی مقطع راهنمایی و متوسطه بعد از انقلاب اسلامی با منابع متقدم تاریخ اسلام با در نظر گرفتن این هدف انتخاب گردید که مشخص سازد که چه بخشی از برنامه های آموزشی در سطوح راهنمایی و دبیرستان را آموزه های سیره نبوی تشکیل داده است و این آموزش تا چه میزان با منابع متقدم تاریخ اسلام تطبیق دارد و سوال اصلی نیز در این رابطه مطرح گردید و روش تحقیق نیز توصیفی -تحلیلی با بهره گیری از تطبیق و مقایسه مطالب در دو دوره زمانی نزدیک به پیامبر و مطالب کتاب های درسی دوره راهنمایی و متوسطه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است .در این تحقیق جامعه آماری شامل کلیه کتاب های دوره راهنمایی ورشته تجربی وریاضی دوره دبیرستان درسال تحصیلی1392- 1391 هم زمان با آغاز اجرای ساختارجدید نظام آموزشی ا ست مهم ترین نتایج پژوهش حاضر عبارت است از این که به طور کلی ، سهم آموزه های نبوی در کتب درسی دانش آموزان در سطوح مختلف اندک است و با اهداف تربیت دینی مطابقت ندارد . مطالب مرتبط با سیره نبوی غالباً به صورت احادیث و روایات و فقط در کتاب های دینی و قرآن و عربی و تاریخ و ادبیات قابل مشاهده است و در سایر کتاب های درسی از آن استفاده نشده است ونیز مشخص گردید که با وجود این که استفاده از سیره و شیوه زندگی رسول گرامی اسلام به عنوان اسوه حسنه در آموزه های دینی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است متأسفانه در کتاب های درسی از مطالب ارزشمندی که در در منابع معتبر تاریخی و گزارشات منابع متقدم رائه شده است و در تفهیم مطالب آموزشی بسیار موثر است ،کمتر استفاده شده و استفاده از سایر منابع بر آن ترجیح داده شده است .

چکیده سیاست¬های پولی از مهم¬ترین و بحث انگیزترین، حوزه¬های سیاست¬های اقتصادی است که جامعه مورد بحث پژوهش، از آن، جهت کنترل متغییرهایی نظیر نرخ بهره، انباشت سرمایه(کنز)، منابع تامین سرمایه¬ی مالی و حفظ ارزش پول داخلی بهره می¬گرفتند. تدابیر و عملکرد حاکمان اموی و عباسی به عنوان مقامات پولی ممالک اسلامی، فاصله سال ¬های 65 تا 193هجری برای کنترل حفظ ارزش پول¬های فلزی، اعطای تسهیلات و تعامل با بخش خصوصی قابل تامل است. اسلام نیز قوانین و آموزه های ویژه ای برای برخی از متغییرهای سیاست پولی وضع کرده است. از سوی دیگر، در جامعه ای که حاکمان و قشر وسیعی از مردم، مدعی عامل به اسلام می ¬باشند، عمل به موازین تعیین شده از سوی قرآن و پیامبر(ص) بسیار حائز اهمیت می باشد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی نظامات و سیاست ¬های پولی حکومت¬های اسلامی از عهد عبدالملک ¬بن ¬مروان تا پایان عهد هارون الرشید پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، نظام پولی حکومت¬های اسلامی، پس از اصلاحات پولی عبدالملک ¬بن ¬مروان تا پایان حکومت هارون ¬الرشید بر پایه پول داخلی و مبتنی بر نظام سه فلزی طلا، نقره و مس و پول¬های اعتباری چک و سفته بوده است. سیاست¬های پولی حکومت اسلامی در دوره زمانی مورد نظر نیز دو وجه داشت. نخست سیاست¬ هایی که مبتنی بر عملکرد حاکمان ممالک اسلامی بود، نظیر عرضه انحصاری پول، کنترل و حفظ ارزش پول های فلزی و تعامل با بخش خصوصی. وجه دیگر، سیاست هایی نظیر تحریم ربا و کنز و تشویق به قرض الحسنه و عقود مشارکتی نظیر مضاربه، مزارعه و مساقات برای تامین سرمایه مالی؛ برای جریان سالم ثروت که توسط اسلام پیشنهاد می شود. برخی از روایات نشان می دهد اگرچه قرض الحسنه و عقود مشارکتی در این دوره وجود داشت، همزمان ربا نیز متداول بوده است.

چکیده سادات که در جریان حکمرانی امویان و دوره های اول و دوم خلافت عباسیان از وضعیت اجتماعی مساعدی برخوردار نبودند، در عصر سوم عباسی که مقارن با تشکیل حکومت آل بویه بود، توانستند از آزادی عمل موجهی برخوردار شده و به تبع آن با حضور در فعالیت های فرهنگی در میان مردم و فعالیت های سیاسی در دستگاه حاکمه و از طریق پذیرش پست هایی چون نقابت، سفارت، امیرالحاجی و... وجهه مناسبی را در جامعه کسب کنند. پژوهش حاضر درصدد است تا با رویکردی توصیفی و بهره گیری از روش های آماری، افراد،جایگاه و منزلت اجتماعی سادات شاخص بغداد را از زمان شکل گیری حکومت آل بویه تا سقوط آن در دوره ای 113ساله مورد شناسایی و بررسی قرار دهد. با مطالعه و بررسی منابع تاریخی، 21 نفر از سادات شاخص در عصر سوم عباسی شناسایی شده و با تعیین شاخص های منزلت اجتماعی که شامل نگرش علمی، محل سکونت، وضعیت اقتصادی، تالیفات و مقبولیت است با برآیندهای بالا، متوسط و پایین ارزیابی شده ودر نهایت فراوانی آنها در قالب جداول و نمودارهایی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که نگرش علمی نقلی با 7/85 درصد، وضعیت اقتصادی بالا با 9/61 درصد، تالیفات محدود با 6/47 درصد، بیشترین تعداد فراوانی را به خود اختصاص داده است. نیز شاخص مقبولیت از دید مردم با کسب 2/95 درصد (بالا)، از دید آل بویه با 6/66 درصد( بالا) و از دید عباسیان با 1/57 درصد( متوسط)، بیشترین فراوانی این شاخص ها را به خود اختصاص داده اند. در بخش رابطه معنادار نیز بین نگرش علمی و مقبولیت از دید مردم و بین وضعیت اقتصادی و مقبولیت از دید عباسیان رابطه معنادار ایجاد شد. مجموع بررسی شاخص های مذکور درصد بالای منزلت اجتماعی سادات را در عصر سوم عباسی نشان می دهد.

گروش اهل ذمه به اسلام از موضوعات بحث برانگیز و مهم در تاریخ اسلام می باشد. این موضوع بعد از ظهور اسلام و پس از آنکه به اهل کتاب( مسیحیان، یهودیان و مجوسان) ساکن در جامعه اسلامی اجازه داده شد. تا با پرداخت جزیه بر دین خود باقی بمانند و در حمایت حکومت اسلامی به عنوان اهل ذمه در کنار مسلمانان زندگی کنند مطرح شد. روند گروش اهل ذمه به اسلام در سده نخست اسلام از عصر نبوی تا خلافت عمربن عبدالعزیز متأثر از عوامل مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و عقیدتی یکسان نبود و با فراز و فرودهای همراه بود. چنانکه گاه به طور گسترده مسلمان می شدند و گاه این امر روندی کند داشت. این پژوهش بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تأثیر اصلاحات مالی عمربن عبدالعزیز بر گروش اهل ذمه به اسلام بپردازد. بر اساس مطالعات انجام شده در این پژوهش می توان گفت عمر بن عبدالعزیز با اصلاحاتی که در نظام مالی دولت یعنی هزینه ها و درآمدهای دولت انجام داد توانست به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی نومسلمانان از طریق برداشتن جزیه و سهیم کردن آنان در بیت المال کمک کند و همین امر سبب افزایش روند گروش اهل ذمه به اسلام در دوره او شد.

13سال از دوران دعوت 23 ساله پیامبر (ص) در مکه سپری شد. بعد از آن که دعوت عمومی پیامبر(ص) آغاز شد، دو جناح موافق و مخالف در ارتباط با پیامبرشکل گرفت. در دوران مکی که ساختار و وضعیت اجتماعی مکه تغییری نکرده بود، موافقان و مخالفان پیامبر برحسب دوره جاهلیت از جایگاه و منزلت مقبولی برخودار بودند. پژوهش حاضر درصدد است تا با رویکردی توصیفی و بهره گیری از روش های آماری، افراد، جایگاه و منزلت اجتماعی موافقان و مخالفان پیامبر در دوران مکی را از زمان بعثت در دوره 13 ساله مورد شناسایی و بررسی قرار دهد. در این دوره 55 نفر از موافقان و مخالفان با تعیین شاخص های منزلت اجتماعی که شامل سن، وابستگی قبیله، وابستگی طایفه، سکونت ، اصل و نسب، وضعیت اقتصادی و شهرت است مورد تفکیک قرار گرفته و به صورت برآیندهای بالا، متوسط و پایین ارزیابی شده است و در نهایت مقایسه فراوانی آنها در قالب جداول و نمودارهایی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که 58%. از موافقان از سن پایین و 58% از مخالفان از سن نامعلومی برخوردار بودند. در وابستگی قبیله ای 81% از موافقان و 96% از مخالفان جزء قبیله قریش بودند. در وابستگی طایفه ای نیز بیشترین موافقان پیامبر(ص) با 12% به طایفه بنی هاشم تعلق داشته و قبایل بنی عبد شمس ، بنی مخزوم و بنی تیم هر کدام به طور مساوی 10% را دارا بودند. بیشتر مخالفان پیامبر(ص) نیز با 17 % و 21 % به ترتیب متعلق به طایفه های بنی جمع و بنی عبد شمس بودند. همچنین مخالفان در طایفه بنی هاشم 17% و در طوایف بنی مخزوم و بنی سهم به طور مساوی 5/12 % را تشکیل می دادند. زادگاه موافقان و مخالفان به ترتیب با کسب 84% و 96% در مکه بوده است. نیز42% از موافقان از اصل و نسب بالا و 58% از مخالفان از اصل و نسب متوسطی برخودار بودند. نیز 55% از موافقان از وضعیت اقتصادی متوسط و 79% از مخالفان از وضعیت اقتصادی بالایی برخودار بودند. 71% از موافقان و 54% از مخالفان فاقد شهرت بودند. در بخش سطح اختلاف نیز بین دو گروه موافقان و مخالفان تنها در وضعیت اقتصادی اختلاف سطح دیده شد.

قشربندی اجتماعی در جزیره العرب قبل از اسلام متناسب با شرایط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه، رده بندی هایی را نشان می دهد، که متاثر از معیارهای قدرت، ثروت و منزلت منجر به سلسله مراتب اجتماعی شده بود. اقشار اجتماعی این دوره بر اساس نظام قومی- قبیله ای موجود، از لایه های مجزایی تشکل شده بود، که به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته بودند. در عصر نبوی، بر اساس آموزه های اسلامی، معیارهای منزلت بخشی دگرگون شد و بر مبنای معیارهای این دوره لایه بندیهای اجتماعی صورت گرفت. در بررسی مسئله دگرگونی قشربندی اجتماعی دوره نبوی به نسبت دوره جاهلی، با رویکردی توصیفی –تبیینی، ابتدا اقشار اجتماعی جامعه شناسایی شده و سپس عوامل موثر بر ایجاد قشربندی مورد واکاوی قرار گرفته است. این مسئله با کمک شاخص های جامعه شناسی و با تکیه بر آراء متفکرانی که با رویکرد منزلتی قشربندی اجتماعی را بیان کرده اند، صورت گرفته است. بررسی ها نشان می دهد، که قشربندی اجتماعی در دوره جاهلیت بر مفاخرات اجتماعی بر گرفته از حسب و نسب تکیه داشت و رده های اجتماعی بر مبنای آنها ایجاد شده بود. این معیارها در شکل دهی به اقشار اجتماعی دوره جاهلیت، جلوه پر رنگ تری داشتند، در حالی که در عصر نبوی با دگرگونی که در معیارهای منزلتی ایجاد شده بود، اهمیت اولیه خود را از دست داده و ایمان و عمل افراد در ایجاد رده بندی های منزلتی اهمیت یافتند.

یکی از رویکرد¬های مهم در عرصۀ مطالعات انقلاب اسلامی، بررسی نقش شهرها و میزان مشارکت آنها در تحولات انقلابی می¬باشد. پژوهش پیش رو، رویدادها و تحولات منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی در شهرستان بهبهان را مورد توجه و ارزیابی قرار داده است. در این اثر که به روش تاریخ شفاهی و با استفاده از اسناد، مصاحبه¬ها و منابع پژوهشی صورت گرفته است، ضمن بیان چگونگی وقوع رویداد¬ها و تحولات انقلابی، به بررسی نقش اقشار مختلف از جمله روحانیون، بازاریان، معلمان و دانش¬¬آموزان و... پرداخته است. بر اساس اطلاعات بدست آمده در مصاحبه¬¬ها و اسناد می¬توان گفت: بافت مذهبی شهرستان، نارضایتی مردم از عملکرد رژیم پهلوی در عرصه¬های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، وجود اقشار متنفذ انقلابی همچون معلمان، بازاریان و خصوصاً روحانیونی همچون حجت الاسلام عبدالکریم بخردیان و آمدن روحانیونی از کانون¬های انقلاب (تهران، قم، مشهد...) که با سخنرانی¬های صریح و روشنگرانۀ خود در بیداری مردم نقش مهمی داشته¬ و با آگاهی بخشی به توده¬های مردمی زمینۀ اقدامات ضد حکومتی را فراهم آوردند و موجبات پیروزی انقلاب اسلامی را در شهرستان بهبهان ایجاد نمودند.

بحث رهبری شیعه یکی از مسائل بسیار مهمی است که پس از رحلت امام حسن عسکری (ع) در میان شیعیان به صورت یک بحران در آمد ؛ به طوری که در مدت زمانی پس از رحلت ایشان حدود بیست فرقه شکل گرفت . اما در دوران غیبت صغری عده ای از افرادی که در ابتدا و افراد برجسته ائمه عسکریین (ع) بودند ، پس از مدتی فعالیت «مدعی رهبری شیعه » شدند . دغدغه ی اصلی پژوهش این است که سهم پایگاه های انگیزشی سیاسی ، اقتصادی و دینی – مذهبی را در ادعای مدعیان رهبری شیعه در دوران غیبت صغری بسنجد . این پژوهش با روش کمی – فراوانی سنجی و سهم سنجی – مورد بررسی قرار گرفته است. در طرح ادعای رهبری شیعه در دوران غیبت صغری ، پایگاه دینی – مذهبی از بیشترین بسامد برخوردار است .

این پژوهش در پی بررسی تحولات معجزه نگاری پیامبر(ص) از ابتدا پیدایی آن تا سده ششم هجری است. از این پس با منطق اکتشافی از متن روایات و با بهره گیری ازروش های کمی در بین هریک از کتاب های سده اول تا سده ششم هجری، طیفی ترسیم می شود تا فراوانی سنجی و یا فرایند تمرکز و پراکندگی حاکم بر تعداد وانواع معجزات پیامبر(ص) را به خوبی نمایان کند. نتایج بررسی معجزات ارائه شده در کتاب های سده اول تا سده ششم هجری نشان می دهدکه معجزه نگاری از سده نخست تا سده ششم از نظر تعداد و تنوع معجزات دست خوش تحولاتی شده است بطوریکه می توان تحول معجزه نگاری از نظر تعداد روایات را در بین این سده ها، یک سیر فزاینده در نظر گرفت و همچنین بسامد معجزه نگاری در طی این سده ها، تمرکز روایات را بر معجزات علم غیبی پیامبر(ص) و پراکندگی روایات را بر معجزات مبارزه طلبانه ایشان نشان می دهد.

چکیده شبکه های ارتباطی و جاده ها بخش مهمی از سرمایه های هر کشوری محسوب می شود. به دلیل اهمیتی که راه های ارتباطی در حیات سیاسی و اجتماعی جوامع دارد، دولتهای متمرکز در طول تاریخ توجه خاصی به توسعه، نگهداری و تجهیز راه ها نشان می دادند. در دوره خلافت عباسیان نیز با انتقال مرکز خلافت جهان اسلام از شام به بغداد و تثبیت پایه های خلافت عباسیان در بغداد، با توجه به موقعیت بغداد و قرار گرفتن آن در مسیر راه های شرق و غرب خلافت اسلامی توجه خاصی به را ه ها شد. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی، توسعه، تجهیز و نگهداری راه های ارتباطی در دوره اول عباسی مورد توجه قرار گرفته است. احداث و توسعه راه هایی برای عبور زائران خانه خدا، احداث راه های تجاری و پستی و توسعه راه های دریایی از اقدامات توسعه ای در این عصر بوده است. برای عبور از جاده ها تسهیلات زیاد به وجود آمد و کارهایی چون ساختن برکه، آب انبار، حفر چاه، احداث برج ، بارو، دژ و پادگان، قرار دادن نشانه هایی در راه ها برای هدایت کاروانیان، احداث مسجد در راه ها، حفاظت از راه ها و برکه های آب، پدید آوردن سایه بان ها در برابر آفتاب سوزان یا برف و باران، ساختن پل بر رودخانه ها و آسان کردن گذر از یک سو به سوی دیگر، احداث کاروانسراها، چاپارخانه ها و اخذ عوارض راهداری از مهم ترین اقدامات دوره اول عباسی در این زمینه بوده است.

اصحابه پیامبر نقش مهمی را در دوران نبوت پیامبر«ص» ایفا می کردند . به طور طبیعی صحابه از پایگاه اجتماعی - اقتصادی متفاوتی برخوردار بودند. انصار از قبیلۀ اوس و خزرج بودند که در خارج از یثرب با اسلام آشنا شدند و تعدادی از صحابه آنان به اسلام گرویده و با پیامبر«ص» بیعت کردند. بیعت کنندگان عقبه هرکدام به طایفه ای تعلق داشته و دارای جایگاه اجتماعی – اقتصادی ویژه بودند. در این پژوهش با استفاده از روش های کمّی و به کمک نرم افزارهای کامپیوتری به سنجش صحابه پایگاه آنها پرداخته شده است. در این محدودۀ زمانی دو ساله (دو سال قبل از هجرت پیامبر«ص») 87 نفر از بیعت کنندگان در عقبۀ اول و دوم ، با تعیین شاخصهای پایگاه اجتماعی و اقتصادی که شامل تاریخ و نحوۀ وفات ، وابستگی قبیله ای و طایفه ای، اصل ونسب ، وضعیت اقتصادی و شهرت است، که مورد تفکیک قرار گرفته است و به صورت برآیندهای بالا ، متوسط و پایین ارزیابی شده است و در آخر فراوانی آنها در قالب جداول و نمودارهایی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که 38درصد در اثر شهادت ، 33درصد در اثر مرگ طبیعی فوت کردند و 29 درصد که علت مرگشان نامعلوم بود. در وابستگی قبیله ای و طایفه ای از قبیله اوس 14/94درصد و از طایفۀ بنی عمرو بن عوف با 7 درصد، و از قبیلۀ خزرج 85 درصد و از طایفۀ بنی سَلَمه 40 درصد حضور داشتند. 36 درصد اصل و نسب بالا، 64 درصد اصل و نسب متوسط داشتند. 36/78 درصد وضعیت اقتصادی بالا ،41/37درصد وضعیت اقتصادی متوسط ، 17 درصد وضعیت اقتصادی پایین ، 5 درصد که وضعیت اقتصادیشان نامعلوم بود.41/37درصد مشهور و معروف، 4/6 درصد شهرت متوسط، 54 درصد شهرت پایین برخوردار بودند. در زمینۀ همبستگی کلی بین متغیرهای شهرت و وابستگی قبیله ای رابطۀ مستقیم و بین اصل و نسب و وابستگی قبیله ای و درآمد و وابستگی قبیله ای هر یک رابطۀ مستقیم ولی ضعیفی وجود دارد. بین متغیرهای شهرت و وابستگی طایفه ای رابطۀ مستقیم ولی ضعیفی و بین اصل و نسب و وابستگی طایفه ای و درآمد و وابستگی طایفه ای هر یک رابطۀ معکوس وجود دارد.

پژوهش در خصوص سیره پیامبر(ص) از دیرباز مورد توجه محققان مسلمانان بوده است. بدین سبب در طول قرون متمادی مورخان و اندیشمندان مسلمان در موضوع های گوناگون کلی و خاص در باب سیره پیامبر(ص) به پژوهش پرداختند و به دنبال ارائه نگاه جدید به این موضوع بودند. در دوران معاصر نیز نویسندگان با رویکردهای متفاوت به پژوهش در باب سیره پیامبر(ص) دست زدند. از جمله نویسندگان معاصر که سعی کرده است با نگاهی نو وانتقادی به بررسی سیره پیامبر(ص) بپردازد، هشام جعیط مورخ تونسی، نویسنده کتاب" فی السیره النبویه" می باشد

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

امنیت از مباحث مهم و اساسی برای دوام حکومت ها است. به عبارتی راز بقای هر حکومتی، امنیت داخلی یا امنیت حکومت است. امنیت داخلی به منزله مصونیت حکومت از هر گونه تهدید و مخالفت است.امنیت حکومتها به طور معمول از سوی مخالفان متعددی تهدید می شود، که در مقابل آنها می کوشند. خلفای عصر اول عباسی به علت گستردگی قلمرو امپراتوری که شامل قومیتها، زبانها و ادیان مختلف بود، با تهدیدات فراوانی مواجه بود. در مقابل آنان سعی کردند، از شیوه های متعددی برای برقراری امنیت داخلی استفاده کنند. در اینجا این سوال مطرح می شود که عباسیان چگونه و با استفاده از چه شیوه هایی امنیت داخلی را برقرار کردند؟ می توان فرض کرد، خلفای عباسی با استفاده از دین و مشروعیت مبتنی بر دین توانستند باورهای مردمی و اطاعت پذیری آنان را نسبت به حاکمیت تقویت کنند. استفاده از سیاست های رفاهی و توجه به اقتصاد جامعه و آسایش مردم و همچنین تساهل و تسامح نسبت به گروههای، فقهی، علمی و فکری جامعه، اهل ذمه از دیگر شیوه های برقراری امنیت توسط حکومت عباسی بود. آنان با استفاده از سیستم تمرکزگرایی با توسط نهادهایی چون وزارت، برید، قضاوت و استفاده از شیوه های خشونت آمیز و غیر خشونت آمیز در برخورد با تمامی مخالفان سعی در یت جامعه داشتند. آنان با مخالفان شورشی از جمله خوارج، غلات و ... و شورش های تجزیه طلبانه ایالات به خشونت برخورد کردند. با علویان به دو شیوه خشونت آمیز و غیر خشونت آمیز برخورد شد. در کنار این امر کوشیدند از شیوه-های کنترلی دیگر از قبیل بهره گیری از نهادها و نیز سیاست های رفاهی و اقتصادی به همراه تساهل و تسامح برای برقراری استفاده کنند. از شیوه سیاسی متفاوت و حتی گاه متناقض (شامل برخوردهای آرام و خشن و یا ترکیبی از هر دو از قبیل (تنبیه ،تهدید به تنبیه، تهدید و تطمیع، پیشنهاد پاداش، دادن پاداش، اعمال محدودیت، جذب و حذف در حکومت، حبس، مباحثه و مناظره، تبلیغات، اقناع، مهارت ،درایت و دانش ،موقعیت ) نیز استفاده شد. بدین ترتیب خلفای عصر اول عباسی با استفاده از تمامی شیوه های فوق سعی در برقراری امنیت داخلی در سرزمینهای شرق اسلامی داشتند.

چکیده بحث اهل ذمه به عنوان یکی از گروههای ساکن در جامعه، همواره در میان مسلمانان مطرح بوده است. پس از نزول آیه ی جزیه در دوران پیامبر (ص)، موضوع اهل ذمه به عنوان یک مسأله در تاریخ اسلام نمود پیدا کرد. با فتح سرزمینهایی چون ایران، مصر و شامات در زمان عمر، خلیفه ی دوم، این موضوع بیشتر مورد توجه قرار گرفت. رفتار عمر با اتباع اهل ذمه، بعدها در تبیین نظرات فقهی اهل سنت که حاکم بر جامعه ی اسلامی بود، نقش اساسی داشت. در دوران اول خلافت عباسیان این افراد به خصوص طبیبان، نفوذشان بیشتر شد. به علاوه در این دوران دانشمندان غیر مسلمان از جایگاه ویژه ای برخوردار شدند. بنا بر این وضعیت و نقش اهل ذمه در دوره ی خلافت عباسیان به ویژه در عصر طلایی این دوره، امری ضروری به نظر می رسد. لذا در پایان نامه ی حاضر سعی بر این است تا چگونگی وضعیت اهل ذمه در عصر اول عباسی با توجه به نقش اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آنها مورد بررسی قرار گیرد. بر اساس بررسی های به عمل آمده از این پژوهش، می توان نتیجه گرفت که: وضعیت فرهنگی اهل ذمه در دوره ی مورد مطالعه نسبت به وضعیت اجتماعی و اقتصادی آنها بهتر بود. آنان در تحولات فرهنگی جامعه ی اسلامی عصر اول عباسی نیز بسیار تأثیر گذار بودند. در زمینه ی اجتماعی با اینکه از نظر آزادی عقیده، به خصوص شرکت علماء و دانشمندان آنها در مناظرات دربار، وضعیت مطلوبی داشتند، اما وضع شرایط اهل ذمه برای آنها محدودیت هایی نیز در جامعه اسلامی ایجاد می کرد. کلید واژه: اهل ذمه، عصر اول عباسی، جزیه، اهل کتاب، مسیحیان، یهودیان.