به منظور مطالعه تنوع ژنتیکی برخی از صفات زراعی و فیزیولوژیکی و بررسی اثر تنش کم آبی روی آن ها در 42 جمعیت از گونه triticum boeoticum و triticum urartu آزمایشی در سال زراعی 90-1389 در ایستگاه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز انجام شد. تجزیه واریانس با در نظر گرفتن شرایط واجد و فاقد تنش در کرت های اصلی و 42 جمعیت مورد مطالعه به همراه دو رقم زراعی (الوند و مغان) به عنوان شاهد در کرت های فرعی به صورت کرت های خرد شده بر پایه بلوک-های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. صفات مورد مطالعه عبارت از ارتفاع بوته، طول× عرض برگ دوم از بالا، شاخص کلروفیل برگ، دمای برگ، تعداد روز تا ظهور سنبله، روز تا رسیدگی فیزیولوژیک، دوره پر شدن دانه و عملکرد دانه در سنبله بودند. تجزیه واریانس چند متغیره اختلاف معنی داری بین سطوح تنش و بین جمعیت های مورد مطالعه نشان داد. در تجزیه واریانس تک متغیره اختلاف بین جمعیت های مورد مطالعه در سطح احتمال یک درصد برای کلیه صفات معنی دار بود، که نشان دهنده وجود تنوع ژنتیکی بالا در بین جمعیت ها است. اثر متقابل جمعیت ×تنش تنها برای صفت شاخص کلروفیل برگ معنی دار شد و اثر تنش بر صفات ارتفاع بوته، عملکرد دانه و دمای برگ معنی-دار بدست آمد. با انجام مقایسه میانگین جمعیت های 320.tb، 10.tb، 114.tb و 12.tb با در نظر گرفتن صفاتی مانند عملکرد دانه، ارتفاع بوته، طول× عرض برگ و شاخص کلروفیل برگ به عنوان جمعیت-های برتر شناسایی شدند. محاسبه ضرایب همبستگی بین میانگین صفات نشان داد که عملکرد دانه با ارتفاع بوته و طول× عرض برگ همبستگی مثبت و معنی دار و با دمای برگ همبستگی منفی و معنی-دار در سطح احتمال یک درصد دارد. با انجام تجزیه رگرسیون گام به گام و تجزیه علیت در شرایط نرمال و تنش کمبود آب مشخص شد که ارتفاع بوته و طول× عرض برگ از اجزای موثر بر عملکرد هستند. تجزیه خوشه ای به روش وارد و بر اساس کلیه صفات جمعیت ها را در دو خوشه قرار داد. مقایسه انحراف از میانگین کل نشان دهنده برتری گروه اول به گروه دوم بود. علاوه بر این با در نظر گرفتن عامل بارندگی و دما می توان جمعیت های مورد ارزیابی را بر مبنای استان های محل جمع آوری آن ها در دو گروه دسته بندی کرد. استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، قزوین، کردستان، کرمانشاه، لرستان و یک جمعیت با محل جمع آوری ناشناخته در گروه اول و استان های ایلام، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویر احمد، همدان، کرمانشاه و لرستان در گروه دوم قرار گرفتند. با انجام تجزیه به عامل ها بر اساس روش تجزیه به مولفه های اصلی و چرخش وریمکس، دو عامل 02/69 درصد تغییرات مربوط به صفات اولیه را توجیه کردند که عامل اول و دوم به ترتیب عامل فنولوژیک و عامل عملکرد نامیده شدند. بر اساس عامل اول جمعیت های 16.tb، 216.tb، 181.tb، 176.tb و 114.tb و از نظر عامل دوم جمعیت های 10.tb، 176.tb، 485.tb، 120.tb، 320.tb و 3.tb جمعیت های برتری بودند. بر اساس شاخص های gmp و sti جمعیت های 10.tb، 120.tb، 485.tb، 3.tb، 277.tb، 320.tb و 15.tu با دارا بودن عملکرد بیشتر نسبت به سایر جمعیت ها در شرایط تنش و بدون تنش، به عنوان متحمل ترین جمعیت ها شناخته شدند