نام پژوهشگر: فریبا فرمند
فریبا فرمند رضا سمیع زاده
از ویژگیهای بارز عرفان عراق، توجّه به صورت و ظاهر شریعت مثل نماز، روزه، حج، تعبّد و تزهّد، خوف، قبض، جوع، گوشهگیری، ترس از عقاب و عذاب الهی میباشد و از خصوصیّات بارز عرفان خراسان توجّه به طریقت و حقیقت شرع، ذوق، شرب، ریّ، وصل، محبّت، رجا، بسط، سکر، گستاخی، سماع، رضا، فتوّت و جوانمردی، توجّه به خانقاه و مردمداری میباشد. از برجستهترین عارفان مشرب عراق، ابوذر غفّاری، حذیفهبن یمان، اویس قرنی و صهیب در دورهی صدر اسلام میزیستند. بعد از آنها حسن بصری، رابعهی عدویّه، جنید، ابوالحسین نوری، ابو محمّد رویم، مسری سقطی، مالک دینار، محمّد واسع، معروف کرخی میباشند که همگی آنان از پیشروان زهد و عبادت در زمان خویش بودهاند و بدون هیچ فرقه یا جماعتی و کاملاً انفرادی و یکّه به عبادت و تعبّد و زهد میپرداختهاند. در مقابل این گروه از عارفان عرفان خراسان بایزید بسطامی، حسین بن منصور حلاج، ابوسعید ابوالخیر، ابراهیم ادهم، سنایی، عطّار، مولانا جلال الدین رومی، روزبهان بقلی، خواجه عبداله انصاری بودهاند و فرقههای مختلف نوربخشیّه، چشتیها، مولویّه و دیگر فرقهها حاصل روحیهی اجتماعی در این گروه میباشد. جامی هر دو عرفان عراق و خراسان را در احوال و آثار خود نمایان ساخته ولی از آنجا که وی اهل خراسان بزرگ بوده و خود خانقاه داشته و یکی از پیروان سرسخت سلسلهی نقشبندیّه بوده و طی عمر خویش همواره تابع پیر یا مرشدی از فرقهی نقشبندیان بوده است نتیجه میگیریم بیشتر حالات و آداب و رسوم عرفان خراسان در آثار او پیداست. و این دور شدن از دوران تجلی عرفان های عراق و خراسان جامی را واداشت تا در هر دو عرفان کاوش و کنکاشی داشته باشد که این مطلب در آثار او پیداست.