معماری به عنوان موضوعی میان علم، هنر و فن، جزء کاربردی ترین هنرها شناخته می شود و انسان ها از بدو تولد تا زمان مرگ در ارتباط نزدیک با آن زندگی می کنند. معماری حاصل تلاش انسان برای ساخت نمادی از فعالیت های بشری است که به صورت نسبت های مختلفی از توده – فضا ظاهر می شود به طوری که صورت معماری نسبت های میان آن دو را نظم می بخشد. از طرفی ویژگی های حاصل از چنین نسبت هایی در معماری از عوامل موجود در بستر شکل گیری اثر که آن را «روح زمانه» می توان نام نهاد، متأثر است. رساله حاضر با بررسی عوامل موثر در وحدت دو مفهوم، رابطه میان روح زمانه با عوامل موجود در بستر یا انسان – محیط را تعریف کرده و تحول معنایی آن را در حوزه معماری بررسی می کند. معماری های مختلفی مانند معماری گوی مسجد، با تأثیرات و ویژگی های ظاهری متفاوت، همواره نشانی از تفاوت در محتوای نهفته در آن معماری ها دارد و انسان برای بیان چنین تفاوتی جز به زبان ماده نمی تواند سخن بگوید؛ و این به معنی وابستگی میان محتوا و فرم معماری است. اندیشه، کارکرد، معنا و حتی وجود انسان، جز از راه توده – فضا در هنرها، قابل فهم، توجه و حفظ و توسعه نمی باشد. در این میان بنای گوی مسجد با توجه به عملکرد خاصش که ظاهری خاص خود نیز دارد اهمیت می یابد و پژوهش حاضر تلاش می کند تا براساس اصطلاح «توده-فضا» رابطه درستی میان موضوعات مادی با فرامادی را در این بنا بشناسد. از این رو فرضیه این پژوهش با این جمله که «توده – فضا، محصول نهایی معماری است» به طرح سوالاتی می پردازد که پاسخ به آن ها، به اثبات فرضیه کمک می کند. اول اینکه 1«. آیا توده – فضای معماری می تواند حامل همه ویژگی های معماری باشد؟» و سپس به سوال « 2. توده – فضای معماری طی چه فرایندی از زمینه اثر تأثیر می پذیرد؟» پاسخ داده می شود تا اطلاعات به دست آمده، سوال « 3. نسبت های میان توده – فضای معماری چگونه بر ویژگی های معماری اثر می گذارد؟» را پاسخ دهد و دست آخر به سوال « تبلور مفهوم توده_فضا در معماری گوی مسجد چگونه است؟» پاسخ داده می شود. روش این پژوهش از نظر روش، تحلیل محتوایی است و اطلاعات تاریخی، فلسفی و هنری مربوطه، تجزیه و تحلیل کیفی شده است و در فصل آخر، بازدید از بنای گوی مسجد و مطالعات میدانی اثر معماری، ذهنیت ها را عینیت می بخشد. در نتیجه، توده، به «امور مادی با ویژگی های کمی»؛ فضا، «امور فرامادی با ویژگی های کیفی»؛ و در نهایت توده – فضا، «پیوند میان کم و کیف معماری تعریف می شوند»، همچنین اصطلاح توده – فضا ضرورت بررسی چگونگی شکل گیری آن و فرایند تأثیرپذیری یا تأثیرگریزی از عوامل بستر را به روشنی بیان می کند.