مطالعات نسبتاً اندکی در زمینه استفاده از یاخته شناسی و بافت شناسی برای تشخیص اندومتریت در گاوداری های ایران صورت گرفته است. یکی از اولین پاسخ های رحمی به عفونت، مهاجرت گسترده نوتروفیل ها (pmns) به حفره رحم می باشد، از این رو ارزیابی سهم نسبی نوتروفیل ها به سایر سلولها در نمونه مخاط واژن گاوهای بعد از زایش، به تعیین شدت التهاب رحمی کمک خواهد کرد. از نظر بافت شناسی نیز اندومتریت منجر به بروز تغییراتی مانند تخریب اپیتلیوم پوششی یا افزایش نفوذ نوتروفیل ها در اندومتریوم می-گردد. مطالعه حاضر به منظور بررسی مقایسه ای ویژگی های بافتی و سلولی، به ویژه شاخص pmns رحم، در گاوهای سالم و مبتلا به اندومتریت، در دو آزمایش به موازات یکدیگر انجام شد. به علاوه از آنجایی که افزایش غلظت پروژسترون خون، قبل از حذف آلودگی باکتریایی رحم از عوامل افزایش احتمال ابتلا به اندومتریت محسوب می شود، الگوی ارتباطی غلظت پروژسترون با احتمال وقوع و شدت اندومتریت نیز مورد بررسی قرار گرفت. در آزمایش اول دستگاه تولیدمثلی گاوهای سالم (9 راس) و مبتلا به اندومتریت (9 راس) در کشتارگاه جمع آوری شد. ابعاد ظاهری و قوام رحم در مورد 7 نمونه کامل (2 راس سالم و 5 راس مبتلا به اندومتریت) مورد بررسی قرار گرفت و برش هایی از بخش میانی بدنه و شاخ بزرگتر تمام نمونه های رحمی تهیه و به روش h&e رنگ آمیزی گردید. در آزمایش دوم از 15 راس گاو هلشتاین غیر آبستن شکم دوم که از نظر ظاهری و تخمدانی سالم به نظر می رسیدند، گوساله ماده زاییده و حداقل دو بار بعد از زایش تلقیح شده بودند، استفاده شد. از این گاوها در روز صفر(فحلی)، سوم و نهم سیکل فحلی خونگیری و در روز صفر نیز نمونه مخاط گرفته شد. نمونه های مخاط بعد از خشک شدن بر اسلاید شیشه ای در هوای آزاد و رنگ-آمیزی به روش پاپ، با استفاده از میکروسکوپ نوری و بزرگنمایی 400×، بررسی شدند. پردازش آماری تمام داده های مربوط به این مطالعه با استفاده از نرم افزار آماری sas 9.1 و رویهglm انجام شد. در بررسی تفاوت روند تغییرات غلظت پروژسترون بین گاوهای سالم و مبتلا و نیز تغییرات جمعیت نوتروفیل، باکتری، تریکوموناس، تغییرات سلولی و شاخص بلوغ، از bcs و روزهای شیردهی (dim) به عنوان متغیرهای کمکی استفاده گردید و گاوها در دو کلاس dim?60 و dim>60 طبقه بندی شدند. به علاوه در بررسی روند تغییر غلظت پروژسترون در روزهای سوم و نهم، غلظت پروژسترون در روز فحلی نیز به عنوان متغیر کمکی در نظر گرفته شد. بررسی های انجام شده در مورد تاثیر اندومتریت بر ویژگی های ظاهری رحم (طول و قطر بدنه رحم و نیز طول و قطر شاخ بزرگتر رحم) تفاوت معنی داری بین گروه شاهد و مبتلا به اندومتریت نشان نداد، اما اسکور قوام رحم در گاوهای مبتلا، به طور معنی داری (05/0>p) بیشتر از میزان این فراسنجه در گاوهای سالم گزارش شد. از نظر بافت شناسی نیز اندومتریت با افزایش معنی دار (01/0>p) قطر اندومتریوم ، نفوذ نوتروفیل ها به اندومتر (05/0>p)، پراکندگی غدد (05/0>p) و درصد نواحی فیبروتیک (05/0>p) و کاهش معنی دار شدت رنگ پذیری و انسجام سلولی غدد اندومتریوم، در رحم گاوهای مبتلا در مقایسه با گاوهای سالم همراه بود. نتایج استفاده از یاخته شناسی مخاط واژن نیز، حاکی از وجود تفاوت معنی داری در زمینه جمعیت نوتروفیل ها (0001/0>p)، میزان تغییرات سلولی (05/0>p) و جمعیت باکتریایی (01/0>p) بین گاوهای گروه شاهد و مبتلا به اندومتریت بود اما تفاوت معنی داری در مورد جمعیت تریکوموناس و شاخص بلوغ سلولی نشان نداد. به علاوه، تفاوت معنی داری بین غلظت هورمون پروژسترون در روزهای صفر، سوم و نهم سیکل فحلی در دو گروه دیده نشد. نتایج این آزمایش نشان داد استفاده از یاخته شناسی مخاط واژن شاید بتواند در تشخیص وجود و شدت اندومتریت در گاوهای شیری بعد از زایش، روشی کاربردی باشد.