همزمان با حاکمیت یکی از نوادگان سامان خداه با نام نصر بن احمد بن اسد و در حدود سال 260ه.ق حکومت سامانیان با فرستاده شدن منشور ماوراءالنهر از سوی خلیفه معتمد برای امیر نصر سامانی، رسمیت یافت. سامانیان از این زمان تا سال 389 ه.ق یعنی نزدیک به یک سده و نیم بر منطقه ماوراءالنهر و مناطق دیگری همچون خراسان، سیستان، طبرستان، و ...- که طی این مدت به قلمرو خود افزودند- حاکمیت داشتند. پایان نامه حاضر بر آن است تا در گام نخست از ماوراءالنهر و جغرافیای طبیعی و تاریخی این سرزمین سخن به میان آورد و در گام دوم ضمن بیان چگونگی شکل گیری دولت سامانیان، سلاطین این دوره را معرفی نموده و حوادث سیاسی مهم زمان آنان را مورد بررسی قرار دهد. گام سوم – که در واقع اساسی ترین هدف این نوشتار است- بیان وضعیت دینی ایالت ماوراءالنهر، همزمان با حاکمیت دولت سامانیان است. سرزمین ماوراءالنهر قبل از شکل گیری دولت سامانیان دارای تنوع و تعدد ادیان و مسالک بوده است و این سرزمین از دیرباز جایگاه تلاقی تمدن های بزرگ اطراف خویش بوده است. این جریان همزمان با حاکمیت دولت سامانیان نیز دوام داشته و به هنگام حکومت امرای این دولت آیین های مختلفی همچون اسلام (در شاخه های مختلف تسنن حنفی، تسنن شافعی، تشیع امامی، تشیع اسماعیلی و صوفیه)، مسیحیت، زردشتیت، بودائیت، یهودیت و ... در قلمرو سامانیان طرفداران خاص خود را داشتند. قدر مسلم آنکه طرفداران آیین اسلام و به ویژه دو شاخه سنی حنفی و سنی شافعی از بیشترین پیروان برخوردار بودند و خود امرای سامانی نیز مذهب حنفی داشتند. اما این باعث نمی گردید که امرای سامانی پیروان سایر مذاهب و مسالک را مورد فشار قرار داده و یا آنان را از انجام مناسک دینی خود بازدارند.