شهرام یوسفی فر

بررسی ساختار و تحول دیـوان های مالی در ایران دوره ی اسلامی تا ظهور سلجوقیان

پایان نامه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - پژوهشکده تاریخ 1388
مسعود سهیلی پروین ترکمنی آذر

از منظر مالیاتی دوره ی ساسانیان به دو دوره متمایز تقسیم می شود : دوره ی قبل از انو شیروان ودوره ی بعد از انوشیروان. با تجزیه وتحلیل آن چه از منابع در مورد نظام مالیاتی دوره خسرو یکم آمده است، می توان دریافت که تا پیش از سده ششم میلادی بستن مالیات نظم خاصی نداشت. زیرا تا آن زمان مسّاحی زمین انجام نمی گرفت. این روش براساس تولید زمین، نه تنها کهنه و قدیمی شده بود، بلکه غیرعادلانه نیز بود. زیرا ارزیابی محصول پیش از برداشت آن انجام می گرفت و این امر سبب می شد که روستائیان تا رسیدن محصلان مالیاتی منتظر بمانند وگهگاه بواسطه تاخیرآنان محصول تباه می گشت. در دوره ی بعد که با پیمایش زمین در زمان قبادآغاز شد و در پادشاهی خسرو انوشیروان به پایان رسید، زمین ها را مساحی کردند. مساحت های گرفته شده را در فهرست پیمایش واردکردند و فهرستی از پاره های زمین که مشمول مالیات بودند، فراهم ساختند. مالیات را بر اساس آن چه در زمین کشت می شد، می گرفتند وآن را بر اساس پول محاسبه می کردند و به جنس یا به نقد می گرفتند. نظام جدید مالیات ثابتی را براساس میانگین برداشت چند ساله برقرارکرد و درسال، سه بار می گرفتند.که مورد استقبال مردم قرار گرفت. به گونه ای که انوشیروان را به سبب این اصلاحات در تاریخ «عادل» لقب دادند. هنگامی که اعراب مسلمان بر مدائن پایتخت دولت ساسانی و بر همه ی عراق دست یافتند و دیوان خراج و مجموعه نظام مالی ایران را دراختیار گرفتند، خود را با سازمانی منظم وتا حدی پیچیده روبرو یافتند که تصرف در آن را نه در حد توانائی خویش دیدند و نه به مصلحت خویش یافتند. به همین سبب و به حکم ضرورت در نظام موجود تصرفی نکردند و به جای آن سنت خویش را که تقسیم اراضی مفتوحه بود، تغییردادند و برای خراج آن جا هم عمر(رض) همان نهاده هائی را پذیرفت که خسرو انوشیروان نهاده بود. این اقتباس تا بدان حد بود که کل نظام مالیاتی دوران امویان و اوایل دوره عباسیان بر شالوده ای که آخرین شاهان ساسانی ریخته بودند، استوار بود. زمانی حدود سه ربع قرن طول کشید تا عرب ها توانستند، این نظام را تعریب کنند. با ظهوراسلام بنیان های تازه ی فکری واجرائی در زمینه های مختلف مالی، قضائی، نظامی و اداری گذاشته شد. در زمینه ی امور مالی، اسلام با خود دستورات تازه ای همراه داشت که از جمله آن ها زکات ، فَیء، خُمس و زکات بود. تعاملات مالی حضرت و شیوه هائی که در تقسیم غنایم در پیش می گرفت، سبب گردید این اجتماع پر تنازع نه تنها سقوط نکند، بلکه کم کم راه خود را پیدا کند. دوره ی خلفای راشدین، دوره ای بود که دولت اسلامی با حمله به دو امپراطوری بزرگ ایران و روم گسترش زیادی یافت. اداره و کنترل این ممالک که خود فرهنگ و تمدن پیشرفته تری داشتند، و تدابیری که در اداره سرزمین های مفتوحه و بنیان نهادهایی که کار مسّاحی و نظارت بر دخل و خرج مملکت اسلامی و تقسیم عطایا و پرداخت مستمری را بر عهده داشتند، از نکات قابل توجه تاریخ اسلام است. در این دوره موارد مالیاتی اسلام با موارد مالیاتی قبل از اسلام در دولت های ایران و روم مانند جزیه ، خراج، مکس و... ترکیب و دسته بندی شدند و مشمولان خود را یافتند و دست آخر شیوه ای از مالیات گیری به وجودآمد که ترکیبی از هر دو را دارد. در ساختار و شکل نهادها هم هر دو سبک را می توان دید. در این دوره اعراب برمبنای دیوان های دولت ساسانی و روم بیت المال تاسیس کردند. شیوه ای که خلیفه در سواد بکار گرفت بر مبنای ساختار دیوانی ساسانی بود. اما شیوه ی آن ها درپرداخت عطایا و چیزی که بعداً به نام دیوان صدقات خوانده می شد، عربی و اسلامی بود. هنوز زمان لازم بود تا عرب ها کاملاً با دستاوردهای دو دولت پرشکوه ساسانی و روم آشنا شوند از این رو ترتیب دفترها وثبت درآمدها هنوز برمبنای دفاتر عهد ساسانی بود. بنیانی که در این دوره در زمینه های مالی نهاده شد، بعداً توسط مورخان و سیره نویسان، موشکافی شد و مورد بحث و مداقه قرار گرفت و ده ها کتاب در زمینه ی فتوحات، اموال و خراج نوشته شد. و لذا این دوره از تاریخ در زمینه ی امور مالی که این تحقیق به آن می پردازد، بسیار مهم است. در مورد امویان می توان گفت که مجموع خراج یا مالیات دریافتی در این دوره بیش تر از دوره ی خلفای راشدین بود. علت آن هم توسعه ی دولت اسلامی دردوره ی امویان بودکه بسیار بیش تر از دوره ی قبل بود. چنان که افریقیه، اندلس، بلاد ماوراءالنهر و سرزمین سند فتح شدند و همچنین نفوذ و قدرت دولت اسلامی در ولایات دور دست قطعی گردید. سبب دیگر آن که خلفای بنی امیه و کارگزارانشان به افزایش خراج و منابع مالی اهتمام جدی مبذول داشتند، حتی از راههایی که در دوره ی قبل شناخته شده نبود. از جمله این راه ها، آباد کردن زمین های کشاورزی ،کندن نهر، و یا در دوره هایی گرفتن جزیه از نو مسلمانان و یا برقراری هدایای چون نوروز و مهرگان ومواردی از این قبیل بوده است که در نتیجه ی آن انواع مالیات ها گسترش یافت. اگر بخواهیم چند تا از پدیده های اقتصادی دوره امویان را اجمالاً معرفی کنیم، این است که در این دوره قطایع گسترش یافت و با سوختن دفترها در فتنه ی ابن اشعث در سال 82 هـ بسیاری از این قطایع به تصرف صاحبانش درآمد. خود خاندان بنی امیه در رأس گیرندگان قطایع بودند. در این دوره نمونه هایی از الجاء گزارش شده است. که زمین را در پناه صاحب نفوذی می گذاشتند، تا از مأموران مالیاتی امان یابند، در این دوره همچنین ایغار(یا بخشیدن زمین بدون خراج از طرف حاکم به کسان) گزارش شده است. همان طور که پیش تر اشاره شد تقبل یا عهده دار شدن خراج، در دوره هایی از حکومت امویان گزارش شده که با مخالفت علماء شرع مواجه شده است. نتیجه ی حکومت امویان، نارضایتی مردم و خصوصاً موالی بود که از خراسان دولت اموی را تهدید می کرد وسرانجام از اریکه قدرت انداخت. اگر قیام عباسی را عواملی بوده است ؛ یک حقیقت را نمی توان انکار کرد که عوامل اقتصادی و مالی در آن تاثیر زیادی داشته است. حکومتی که سرکار آمد، ایرانیان در استقرار آن نقش عمده داشتند. پس ازکمی دوران ثبات و آرامش فرا رسید. کاهش قیمت محصولات کشاورزی سبب گردید، در دوره ی منصور و مهدی مردم درخواست نظام مقاسمه کنند. دوره های هارون و مأمون اوج شکوفائی این حکومت بود که مدنیت و گسترش دیوان ها مورد توجه قرار گرفت. در این دوره وزرا و دیوان سالاران بزرگی بر تغییرات مالی و ساختار دیوان تاثیر گذاشتند. از دوره عباسیان صورت های مالیاتی متفاوتی به دست ما رسیده است که حاکی از نظم در سیستم مالی و در مصارف دولت بوده است. طاهریان امارت استکفائی خراسان را بدست آوردند و واجد تمام وظایف امارت های استکفائی بودند. از جمله ی وظایف آن ها که به بحث مربوط می شود، گردآوری خراج، دریافت زکات، گماردن کارگزاران دراین دو بخش و صرف اموال گردآوری شده در مواردی که لازم می شمردند، بود. طاهریان، تغییر چندانی در سیستم مالی بوجود نیاوردند. طاهریان زمانی که استقرار یافتند، برای حفظ موقعیت خود و تأمین استقلال، روش عاقلانه ای در پیش گرفتند، آن ها سعی کردند قلوب اکثریت مردم را متوجه خود سازند. به?همین جهت، علی رغم اکثریت قریب به اتفاق فرمانروایان عرب و ایرانی، با عامه ی مردم?به خصوص با کشاورزان به مدارا رفتار کردند. در حوزه ی حکمرانی سعی کردند با بسط عدالت، آرامش و آسایش برقرار شود. و به این ترتیب مردم را راضی نگهداشتند و برخلاف صفاریان از نظر مردم مقبولیت شرعی و عرفی داشتند. طاهریان در بغداد صاحب ثروت و مکنت فراوان بودند. در مغرب بغداد کنار دجله قصرهای رفیع داشتند که حریم طاهری خوانده می شد و در کنار این قصرها بیت المالی داشتند که بیت المال ورثهی طاهر نامیده می شد و کار پرداخت ارزاق و حقوق سپاهیان اعزامی خراسان به بغداد را بر عهده داشت. در خراسان و مناطق تحت تصرفات طاهریان مالیات ها مطابق شیوههای معمول در بغداد جمع آوری و أخذ می شد. در منابع هیچ گونه گزارشی ازتغییر یا تبدیل این مالیات ها برخلاف شیوه ی معمول در بغداد نشده است. تشکیلات اداری آن ها اقتباسی از تشکیلات دربار عباسی بود . مالیات های جمع آوری شده صرف هزینه های سپاه و ارزاق وکارهای عمرانی در خراسان می شد. درآمدهای خراسان جوابگوی مصارف آن سامان نبود. در این دوره گزارشی از ارسال مالیات خراسان به بغداد هم در منابع دیده نمی شود. چرا که خراسان بدلیل شرایط خاص خودش از دورهی امویان را رسم بر این بود که از مرکز خلافت جهت جبران کسری پرداخت ها مال به خراسان ارسال می شد. صفــــاریان برای حدود نیم قرن قلمرو جغرافیائی قابل قبض و بسطی را با شمشیر به تملک خود درآوردند و با ممالک مجاور خود تعاملاتی برقرار کردند که بیش تر خصمانه بود و از نظر مالی با همدیگر بده بستان هائی داشتند. آن ها قلمرو خود را از پیکره خلافت عباسیان جدا کرده بودند و این انتزاع فقط در فرمانروائی بود، نه از نظر اجتماعی و دینی وساختارها و قوانین ساری و جاری، که در این موارد هنوزتابع و دنباله رو بغداد بود. در مورد مالیات گیری و شیوه های آن و چگونگی ساختار و عملکرد دیوان در دوره صفاریان متأسفانه اطلاعات زیادی از منابع به دست نمی آید. از جانب صفاریان برای اجرای هرآن چه در مسئولیت امراء استیلائی بوده است، مسئولیت هائی چون اجرای احکام و حدود شرعی مانند قضاوت، نماز و گردآوری وجوهات شرعی چون صدقات و از همه مهم تر وجاهت شرعی خلیفه در نزد مردم و مواردی از این دست سبب می شد، تمایل دو سویه به ایجاد روابط با نهاد خلافت وجود داشته باشد. از نقطه نظر مالی یعقوب خود را در قید و بند ارسال خراج به بغداد نمی دید. در منابع آمده است که او بعضی مناطق تحت تصرف خود را از خلیفه به اقطاع می گرفت. اما این که مبلغ قرارداد را به تمام و کمال ارجاع داده باشد، در منابع اشاره چندانی نشده است. اشاراتی که هست حاکی از ارسال هدایایی گرانبها از جانب یعقوب و عمرو برای خلیفه است، که یعقوب بدان وسیله در صدد تخویف یا تهدید خلیفه بود. از نظر مالی عمرو سه خزانه داشت که اموال گردآوری شده به تفکیک در آن جای می گرفت. سایر حاکمان صفاری به علت کوچک شدن قلمرو و اختلافاتی که بین آن ها بوجود آمد و پراکندگی قدرت سپاهیان، وضعیت به مراتب ضعیف تر از حاکمان پیشین یافتند. آن ها مناطق خود را به صورت اقطاع از خلیفه می گرفتند و یا دست نشانده حکومت های دیگر شدند. امرائی، خود سرانه بر بخشی از متصرفات آن ها استیلا یافتند. خود بعضی از آن ها چون طاهر درکار مالیات گیری اهمال می کردند و همه ی این عوامل سبب گردید که گنجینه هائی که صفاریان اول اندوخته بودند، به مصرف رسید و در نهایت به ضعف آن ها انجامید. سامانــــــــیان دارای دستگاه اداری عریض و طویلی بودند که از تشکیلات عباسیان به عاریت گرفته شده بود و مشتمل بود بر دو دستگاه درگاه و دیوان. درگاه خود دارای مراتب و درجاتی بود که اول امیر و سپس حاجب در رأس آن قرار داشت. دیوان هم خود به دیوان های مختلف، متنوع و کوچکتری تقسیم می شد که بر هر کدام از آن ها صاحب دیوانی نظارت می کرد. و همگی این دیوان ها زیر نظر وزیر قرار داشت. دیوان خراج در حکومت سامانیان اهمیتی به سزا یافت و آن را دیوان استیفا می خواندند که می توان از نظر کارکرد، آن را دنباله ی دیوان خراج طاهریان دانست، و از مهم ترین دیوان های عهد سامانی بود که به مهم ترین کار حکومت یعنی دریافت خراج و سایر مالیات های حکومت و وضع قوانین و نظارت بر اجرای آن می پرداخت. و زیر نظر مستوفی یا خازن اداره می شد. دیوان استیفا کار پرداخت مواجب و رواتب دولت سامانی به طبقات مختلف جامعه از جمله شاهزادگان و اعضاء خاندان سلطنت، درباریان، نظامیان، روحانیون و قضات، دیوانیان، دهقانان، پیشه وران، کشاورزان و دست ِآخر بردگان و غلامان را بر عهده داشت. پرداخت این وظیفه ها و راتبه ها در هر محل به دست مستوفیان و دیوانیان محلی انجام می شد. میزان دقیق این پرداخت ها به رجال مختلف از جمله والی، قاضی، صاحب برید، عامل جبایت اموال، و دیگر رجال دیوانی و نظامی که در متون مختلف ذکر شده است، نشان می دهد که نظم کامل و ثابتی بر اموال عمومی حاکم بوده است. این دیوان با همین نام و با تغییراتی درساختار و عملکرد تا دوره ی معاصر حفظ شد. اما اصطلاحات دیوانی و مالی همچنان راه خود را درخلال حوادث تاریخی پیداکردند. چنان که امروزه می توان در امور مالی کلماتی چون خزانه، دفترروزنامه، دفترکل، چک و بسیاری واژه های دیگری را پیداکردکه ریشه در همان دوران ساسانی و اوایل عهد اسلامی ایران را دارد.

نام پژوهشگر: شهرام یوسفی فر