به منظور تعیین اثرات مستقیم و غیر مستقیم برخی از صفات بر عملکرد دانه گندم تحت شرایط دیم، در سال زراعی 90-1389 آزمایشی در قالب طرح لاتیس مربع (12×12) با 140 لاین پیشرفته به همراه چهار شاهد در 2 تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان انجام گرفت. صفات مورد ارزیابی عبارت بودند از صفات فنولوژیک مشتمل بر روز تا ساقه روی، روز تا بوتینگ، روز تاسنبله دهی و روز تا گلدهی، صفات فیزیولوژیک شامل دمای کانوپی در دو مرحله ساقه روی و سنبله دهی، سطح برگ، شاخص کلروفیل برگ در دو مرحله سنبله دهی و گلدهی و درصد سبز مانی در دو مرحله نیمه و آخر خرداد ماه و صفات زراعی مورد ارزیابی مشتمل بر تعداد پنجه موثر، تعداد پنجه غیرموُثر، تعداد پنجه کل، ارتفاع بوته، طول سنبله، طول ریشک، تعداد دانه در بوته، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت. برای حذف اثر صفات غیر موثر یا کم تأثیر بر روی عملکرد دانه از تجزیه رگرسیون گام به گام استفاده شد و سپس برای تجزیه ضرایب همبستگی عملکرد دانه با صفات موثر به اثرات مستقیم و غیر مستقیم از تجزیه علیت استفاده گردید. نتایج تجزیه علیت نشان داد که اثر مستقیم صفات تعداد دانه در بوته، وزن هزار دانه، شاخص برداشت، عملکرد بیولوژیک و تعداد پنجه کل بر عملکرد دانه مثبت و معنی دار بود. در بین صفات بیشترین اثر مثبت مربوط به تعداد دانه در بوته بود. این نتیجه بیانگر آن است که می توان صفات مذکور را به عنوان مهمترین صفات جهت بهبود عملکرد دانه در شرایط دیم مناطق خشک و نیمه خشک پیشنهاد نمود.

تنش خشکی یکی از تنش¬های غیرزیستی عمده¬ای است که به¬طور گسترده رشد محصولات و عملکرد آنها را تحت تأثیر قرار می¬دهد. در پژوهش حاضر تعداد 165 لاین پیشرفته گندم به همراه 4 رقم شاهد در قالب طرح لاتیس مربع (13 × 13) با دو تکرار مورد بررسی قرار گرفتند. در تجزیه واریانس صفات فنولوژیک، فیزیولوژیک و زراعی مورد ارزیابی اختلاف معنی¬دار در تمام صفات (به جز صفات تعداد پنجه کل و تعداد پنجه غیرموثر) مشاهده شد که نشان دهنده وجود تنوع ژنتیکی بالا از لحاظ صفات مذکور می¬باشد. تجزیه خوشه¬ای با استفاده از روش وارد، لاین¬ها را براساس صفات فنولوژیک و فیزیولوژیک در سه کلاستر جداگانه و براساس صفات زراعی و کل صفات لاین¬ها را در دو گروه قرار داد. نتایج حاصل از گروه¬بندی لاین¬ها توسط تجزیه به مولفه¬های اصلی نیز با نتایج تجزیه کلاستر تطابق نسبتاً زیادی داشت. در این تجزیه برای کل صفات مطالعه شده صفات فنولوژیک، دمای کانوپی، t?، درصد سبزمانی، ارتفاع بوته، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، بیوماس و عملکرد دانه بیشترین ضریب تبیین را در مولفه¬های اصلی مهم داشته و بنابراین می¬توانند صفات مهم در گزینش لاین¬های گندم برای شرایط دیم قلمداد گردند. با توجه به نتایج به دست آمده از مقایسات میانگین لاین¬ها، تجزیه خوشه¬ای و تجزیه به مولفه¬های اصلی، لاین¬های برتر از نظر اکثر صفات مهم مورد ارزیابی عبارت از، لاین¬های 14، 21، 22، 53، 61، 65، 114، 118، 140، 148، 151، 155 و 168 بودند، که در این بین لاین 14 که علیرغم زودرسی عملکرد بالایی داشت، شاخص¬تر بود.