کتیبه ی بیستون بزرگترین و مهمترین سند تاریخی زمان داریوش است چرا که ، وقایع را از زبان خود او بازگو می کند . این کتیبه شرح پیروزی داریوش اول بر گوماته ی مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می دهد ؛ سپس داریوش در ابتدای کتیبه ، خود و خاندان هخامنشی را معرفی می کند و پس از آن به شرح چگونگی اعاده ی پادشاهی به هخامنشیان ، مرگ کمبوجیه و طغیان گوماته ی مغ و کشته شدن او ، شورش و طغیان در بسیاری از سرزمین ها و سرکوبی آن ها ، اعاده ی دوباره ی بسیاری که از فرمان برداری سرباز زده بودند و پیروزی هایی که در 19 نبرد نصیب او شده و چگونگی استقرار آرامش و امنیت در شاهنشاهی پهناور می پردازد و همچنین نام کسانی که در غلبه بر گوماته ی مغ از داریوش پشتیبانی کردند و اشاره به انتشار کتیبه در سراسر قلمرو به خط میخی و سه زبان ( فارسی باستان ، بابلی ، ایلامی ) از دیگر موارد حائز اهمیت است . رویدادهای یاد شده در سنگ نبشته ی بیستون ، به ترتیب زمانی آورده شده اند . البته با پذیرش این نکته که همه ی رویدادها ، آن گونه که داریوش اول خود در پنج جای یاد کرده فقط در یک سال رخ داده است . برخی از تاریخ نویسان در این نکته اصرار دارند که داریوش غاصب و دروغگو بوده است . برخی دیگر از وی دفاع می کنند که بازگرداننده ی تخت شاهی به خاندان هخامنشی بود . در این زمینه هم کتیبه های همزمان داریوش و هم نوشته های یونانیان باستان در دست است . ولی آیا این منابع راست می گویند ؟ در هر صورت داستان گوماته ی مغ و به قدرت رسیدن داریوش یکی از مهمترین داستان ها و پرشورترین غوغاهای تاریخ باستان است . می توان گفت که داریوش اول توانسته در طول یک سال ، شورشیان سراسر قلمرو شاهنشاهی خود را ، در نوزده جنگ سرکوب کند . او درباره ی موضوع گوماته ی مغ دروغ نگفته ولی می توان گفت که تمام حقیقت را نیز نگفته است و شورش های صورت گرفته در این یک سال ، بیشتر به علل سیاسی و تمایل به استقلال طلبی این ملل بوده است که از دوره ی کورش تحت تابعیت هخامنشیان بوده اند .