پژوهش حاضر، با عنوان «جنس در زبان: رویکردی شناختی با توجه به زبان ها و گویش های ایرانی»، و با هدف تعیین جایگاه جنس در زبان فارسی امروز و نیز گویشهای زنده ایرانی، در پنج فصل، تهیه و تنظیم شده است. فصل اول، اختصاص دارد به معرفی مقوله جنس و اهمیت آن، پرسش ها و فرضیه های مطرح شده پیرامون این مقوله، و همچنین روش کار در این پژوهش، که روش کتابخانه ای و شیوه پردازش آن، توصیفی _ تحلیلی می باشد. در فصل دوم، به مرور مطالعات سنتی و زبانشناختی (ایرانی و غیر ایرانی) پرداخته می شود. فصل سوم، اختصاص دارد به ارائه نمونه ها و داده هایی از جنس در زبان ها و گویش های ایرانی، در راستای سه دوره باستان، میانه و نو. در فصل چهارم، توضیح و تحلیل داده ها، با رویکردی شناختی که اساس کار پژوهش بوده است، صورت می گیرد. در فصل پنجم، پس از تحلیل و بررسی های انجام شده، نتایج حاصل از پژوهش ارائه می شود. نتیجه این بررسی، حاکی از آن است که مقوله جنس جزء همگانی های زبان و مقوله ای جهانی است؛ چرا که تقریباً در همه زبان ها، تمایز میان مذکر و مونث به گونه ای اعمال می شود. اگر چه مقوله جنس از سطح نحو زبان فارسی، در گذر از دوره باستان به میانه و نو حذف شده است، اما از آنجا که جنسیت گرایی دارای ریشه های شناختی است و در ذهن مردم وجود دارد، این مقوله تا حدی در واژگان و اصطلاحات، و به طور گسترده ای در سطح گفتمانِ فارسی زبانان تجلی یافته و جنبه تعاملی پیدا کرده است. این در حالی است که در دوره نو، معاصر با فارسی امروز، شماری از گویش های زنده ایرانی (مانند تاتی، سمنانی، قهرودی، ابیانه ای، ابوزیدآبادی و غیره)، ویژگی باستانی جنس را همچنان در خود حفظ نموده و دارای جنس دستوری می باشند.