ظهور و تثبیت اسلام به عنوان آخرین کیش آسمانی پیروان دیگر ادیان مورد تأئید را در حوزه ی اقلّیّت و تحت عنوان اهل ذمّه مستحق پرداخت جزیه نمود. در این میان با ورود اسلام به ایران گرچه بازماندگان دیانت یهودی با صراحت بیشتری در ردیف اهل کتاب جای داشتند، امّا زرتشتی گری به عنوان برترین جلوه ی باوری عصر باستان با تسامح مورد پذیرش قرار گرفت. در واقع گذار این دو اقلّیّت تا روزگار صفوی کمتر در منابع انعکاس یافته و تنها تحت مقررات جاری در جامعه ی اسلامی می توان به ترسیم نمایی مبهم از حیات اجتماعی آنها دست یافت. با این همه با رسمیت یافتن تشیع امامیّه در عصر صفوی و استقلال ایران از مابقی مناطق جهان اسلام نحوه ی رفتار با ایشان بیش از پیش برگرفته از شرایط ذهنی و اجتماعی ناشی از فضای سیاسی جدید بود. از اینرو واکاوی حیات این دو اقلّیّت را می توان از سه منظر محلّ توجّه قرار داد: فراز و فرود قدرت در سلاطین صفوی، نگرش فقهای شیعی و بافت درونی اجتماع زرتشتی و یهودی. چنانکه اگر کارآمدی و یا عدم کفایت سلاطین بر نحوه ی رفتار با آنها _ مبتنی بر رویکردی سیاسی _ تأثیرگذار بود، در عرصه ی باوری نیز تفوّق فقهای شیعی به ساخت هرم باوری جامعه در تعیین رویه ی حکومت و توده ی مردم نسبت به ایشان از اهمّیّتی ویژه برخوردار گردیده. این همه منجر به تعریف اقلّیّت بنا به معیارهای اکثریت شد. حاصل آنکه دو مورد مذکور در نحوه ی شکل دهی به بروز آداب و مناسک درونی این دو اقلّیّت نیز تأثیری خاص نهاد. بر این اساس پژوهش حاضر که متکی بر روش کتابخانه ای است، به کنکاش در منابع دست اوّل و تحقیقات نوین پرداخته، ضمن آن با مطالعه در آثار و ابنیه ی بازمانده از ایشان در راستای اهداف زیر به تبیین و تحلیل داده های تاریخی می پردازد: _ رهیافت به تلقّی و رفتار سلاطین نسبت به اهل ذمّه _ واکاوی در نگرش فقهای شیعی نسبت به اقلّیّتهای دینی و بازتاب آن در رویکرد جامعه به ایشان. _ تدقیق در مناسک و بافت درونی زرتشتیان و یهودیان مطابق با چنین اهدافی، حائز اهمّیّت می نماید که در توزیع جمعیتی این دو اقلّیّت، زرتشتیان با تمرکز سنّتی در دو ولایت یزد و کرمان با بهره گیری از فضای نسبتاً آرام و عاری از شورشهای معمول، همزیستی عمدتاً یکسویه ی خود را حفظ نموده و خاصّه با اسکان در یزد آن را به مهم-ترین کانون زرتشتی گری ایران برجستگی بخشیدند و یهودیان که اسکانشان در در مناطق داخلی ایران به روزگار کوروش هخامنشی باز می گشت، با سکونت در شهرهایی چون: اصفهان، کاشان و همدان متأثر از عوامل یادشده حیات خود هر چند به صعویت تداوم بخشیدند. کلمات کلیدی: صفویه، اقلّیّتهای دینی، یهودیان، زرتشتیان.