چکیده: حوضه آبی زاینده رود در ایران مرکزی، جزو حوضه های دیرینه و مهم می باشد که از دیرباز پذیرای فعالیت های گسترده اقتصادی و مدنی بوده و درحال حاضر نیز یکی از قطب های مهم جاذب جمعیت، فعالیت و تمدن ایران محسوب می گردد. دیرپائی، جرم تمدنی و ماندگاری مدنیت تاریخی اصفهان، مویدشاخص بودن و متفاوت بودن ویژگی های حوضه مزبور با حوضه های همجوار بوده و ضرورت کالبد شکافی های ژئومورفیک– پدولوژیک آنرا آشکار می سازد. حوضه مزبور بعنوان یکی از شواهد جغرافیای دیرینه ویک آرشیو معتبر طبیعی– مدنی دربین محیط های ریخت زایش کواترنر محسوب میگردد. همجواری و تاثیرپذیری حوضه مزبور با محیط ریخت زایش بزرگ زاگرس در غرب، محیط ریخت زایش کرکس در شمال و با ژئوفرم مهم کویر در شرق حوضه، ویژگیهای منحصر بفردی بدان داده که درکمتر حوضه ای می توان سراغ گرفت. وجود یک رودخانه دائمی ، با پادگانه های آبرفتی، این تمایز را پر رنگ تر نموده است. روش تحقیق توصیفی، تجربی، تحلیل محتوا، اسنادی و تاریخی با عملیات گسترده میدانی و آزمایشگاهی بوده و این پژوهش در راستای تکمیل و بررسی تاریخ طبیعی و جغرافیای دیرینه زاینده رود درکواترنر، به مسائل زیر پرداخته است: - تعریف معیاری خاک شناختی– زمین ریخت شناختی برای تبیین افتراق ها و یا تشابهات سطوح ژئومورفیک در قالب تفکیک حوضه گاوخونی به 23 فضای مورفوژنیک – پدوژنیک متمایز. - نقشه برداری خاک و زمین ریخت و تحدید پادگانه های آبرفتی با لحاظ کردن شواهد مورفوژنیک – پدوژنیک. - تدقیق و شفاف ترکردن سن مواد و نهشته های رسوبی پادگانه های آبرفتی زاینده رود در ارتباط با قدمت مدنیت اصفهان. - بررسی ویژگیها و رابطه تاریخ طبیعی حوضه با تاریخ حوزه مدنی آن. ارتباط متقابل فضاهای مورفوژنیک– پدوژنیک حوضه ها با بسترهای زیستی و مدنیت ها، وتاثیراتی که تغییرات اقلیمی و طبیعی در نوع معیشت و مهاجرتها داشته اند، و از همه مهمتر رابطه پویائی و دیرپائی مدنیت ها با ویژگی های جغرافیای طبیعی حوضه ها مورد توجه پژوهشگران علوم جغرافیائی می باشد. بعلاوه تعاملاتی که فرآیندهای درهم تنیده، توآمان و همزمان جغرافیای طبیعی (شکلزا، خاکساز، آبخیز) در شکل دهی فضائی حوضه ها داشته و دارند، معیارها و شاخص های ارزشمندی برای جغرافیدانان و دیرینه شناسان میباشد تا از طریق آن، رمز و رازهای پنهان و آشکار بین تاریخ طبیعی حوضه ها و جغرافیای انسانی را دریابند، و نقش فرآیندهای ژئومورفیک– پدولوژیک را در شکوفائی و پایداری تمدنهای بزرگ آشکار سازند. نتایج این تحقیق موید آنست که: زیست بوم زاینده رود را تکتونیک و اقلیم ایجاد نموده، اما فرهنگ آنرا آباد ساخته است. سوء مدیریت نیز می تواند آنرا به انحطاط بکشاند. بر اساس تمایزات و تفرق هائی که پنج عامل مهم شکلزا و خاکساز ایجاد نموده اند، در محیط ریخت زایش گاوخونی، سه زیر محیط ریختی (سرآب=آبخیز، میانه حوضه=آبگیر، و پایاب حوضه =آبریز) و23 فضای مورفوژنیک – پدوژنیک با تفاوت های مشخص، بهمراه 12چاله قدیمی بررسی وشناسائی شده است. نتایج نشان می دهد که فرمانروای تغییرات درحوضه زاینده رود، تکتونیک و فرآیندهای زمین ساخت بوده و در سطوح بعد سایر عوامل از قبیل اقلیم مشارکت داشته اند. تاریخچه تحولات طبیعی زاینده رود بسیار پویا و دینامیک، جالب و شگفت انگیز، پیچیده و پرابهام و دائما در حال تغییر می باشد. بدون شک تاریخ طبیعی این حوضه با تاریخ فرازافزائی و حیات زاگرس بهم گره خورده است. رودخانه زاینده رود معبری آبی است که در حدفاصل فرازمین زاگرس و فروزمین گاوخونی معنی می یابد و حوضه ای را در طول این مسیر زهکشی می نماید. زاینده رود رودخانه ای دیرینه با آب شیرین، کارست منشاء، دائمی، سرگردان، تکتونیزه، مئاندری، نامتقارن، برون شارنده، شکلزا، خاکساز، همسان ساز خاکها، بیگانه با محیط، حیات آفرین، تمدن ساز و مورد تهدید می باشد. بررسی های دیرینه شناسی نشان می دهد که بیشتر پلایاها و چاله های حوضه در دوره های مرطوب و بارانی کواترنر، لاگون و یا محیط های آبی بسته ای بوده اند و آثاری از گاستروپدهای آب شیرین، آستروکد و کاروفیت درآنها بدست آمده است که موید اقلیم متفاوت، شرایط مرطوبتر واکولوژی متمایزی می باشد.کرانه های ساحلی قدیم گاوخونی، قبل از سه مرحله پسروی در ترازهای ارتفاعی1560، 1513 و1470 متر بوده و در حال حاضر نیز در ارتفاع 1450متر قرار دارد. بنابراین طی سه مرحله پسروی، دریاچه دیرینه گاوخونی 110 متر ترازکاهی ارتفاعی و آبی داشته است. پادگانه های سه گانه تراس آبرفتی زاینده رود (زمین نمای جدید) به لحاظ قدمت معطوف به هولوسن می باشند. بر اساس آزمایشات سن یابی مطلق که به روش ترمولومینسانس انجام گرفته، سن پادگانه اول در عمق 12 متری و در اطشاران 520± 7100 سال، و در جلال آباد و در عمق 2 متری200± 3650 سال؛ برای پادگانه دوم و در محل هویه درچه 350 ± 2680 سال می باشد. براساس سن یابی و نیز مطالعه 140 ترانشه رسوب و پروفیل خاک در بخش تراکمی حوضه، دور هولوسن زاینده رود به سه بازه زمانی هولوسن پیشین تا 4000سال گذشته، هولوسن میانی تا 300 سال اخیر، و هولوسن پسین تا 50 سال اخیر تقسیم بندی و پیشنهاد شد. ضمنا به نظر می رسد از حدود 100-50 سال قبل تاکنون، عصر جدیدی در حوضه آغاز شده که وجه مشخصه آن تفوق و پیشی گرفتن فرآیندهای بشرساخت بر فرآیندهای طبیعی در شکلزائی و خاک سازی منطقه می باشد به گونه ای که همه مولفه های زیست بوم را تحت تاثیر قرار داده است. این رویدادهای عمدتا تعادل شکنانه بشرساخت، توازن طبیعی و پایداری حوضه را نشانه رفته و برخی مبانی و موازین اکولوژیک آنرا به شدت تهدید می نماید. این عصر جدید آنتروپوسن نام گرفته، و بررسی بیشتر و تائید آنرا به جامعه جغرافیائی و انجمن ژئومورفولوژی کشور پیشنهاد مینمائیم. خرده سفال های موجود در پادگانه اول آبرفتی در محل کوی گلستان، دارای سن 350±5550 سال می باشند و موید آنست که حدود 6 هزار سال قبل دراصفهان، کارگاه های سفال پزی فعال بوده است. قرائن نشان می دهد که هسته های مدنی اولیه دراصفهان وجود داشته که با سایر هسته های مدنی کشور و جهان در ارتباط بوده اند. الگوی توزیع فضائی کانون های مدنی زاینده رود تابع آب و آبرفت، و عوامل فضائی"خاک نماها"ست (زمین ریخت شناختی و ژئوپدولوژیک)، که در این آرایش فضائی بیش از همه، تعامل و حسن همجواری فضاهای مورفوژنیک- پدوژنیک با سیستم های مجاور (ژئوفرم های زاگرس، مرغاب، تراس های آبرفتی زاینده رود، کرکس،و...)، هموار بودن، کارست منشاء بودن زاینده-رود، برون شارنده بودن رودخانه، حاصلخیزی خاکها و وجود یک لایه درشت دانه و ضخیم بستر رود به عنوان زهکش طبیعی ریزحوضه ها تاثیرگذار بوده است. این الگوی فضائی توزیع سکونتگاه و استقرار،"الگوی مارگون" نامیده می-شودکه متفاوت از الگوهای سکونتگاهی سواحل و مخروط افکنه ها، بر مبنای توانمندی ها و ویژگی های هندسی، تاریخی و دینامیکی تاثیرگذارترین لندفرم حوضه (پادگانه های آبرفتی) و ویژگی های هیدروژئومورفیک معبرآبی زاینده رود صورت گرفته است. واژگان کلیدی: جغرافیای دیرینه، حوضه آبی زاینده رود، تالاب گاوخونی، فضای مورفوژنیک- پدوژنیک، مدنیت اصفهان، خاک، کواترنر.