چکیده: تولید گندم در مناطق خشک و نیمه خشک به دلیل وقوع تنش کمبود آب محدود می شود. استفاده از واریته هایی که آب در دسترس و عناصر غذایی را با کارایی بیشتری مصرف کرده و قادر به تحمل شرایط دشوار باشند، در افزایش تولید در چنین شرایطی یک هدف عمده می باشد. بدین منظور آزمایش هایی جهت ارزیابی اثر سطوح نیتروژن و تنش کمبود آب بر برخی از ویژگیهای فیزیولوژیکی گندم های نان و دوروم در دوسال زراعی 1388-1387 و 1389-1388 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز اجرا شد. طرح آزمایشی به صورت فاکتوریل اسپیلت پلات در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار پیاده گردید. در این پژوهش فاکتور a شامل سطوح رطوبتی بشرح 1) آّبیاری در 80 درصد ظرفیت زراعی (عدم تنش)،2) آبیاری در 60 درصد ظرفیت زراعی (تنش متوسط) و 3) آبیاری در 40 درصد ظرفیت زراعی (تنش شدید)، و فاکتور b شامل سطوح کود نیتروژنی: 1) 20 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار، 2) 40 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار، 3) 60 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار و 4) 80 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار در کرت های اصلی قرار داده شدند. ارقام و لاین های گندم درکرت های فرعی قرار گرفتندکه عبارت از ارقام گندم نان الوند و شهریار و لاین های دوروم pgs 01- 60-335 و idw 01- 61-130 بودند. نتایج نشان داد که با افزایش مصرف نیتروژن خالص افزایش معنی داری در ارتفاع بوته، طول سنبله، شاخص سطح برگ، مساحت برگ پرچم، درجه افراشتگی برگ، میزان نیتروژن و کلروفیل برگ پرچم، میزان انتقال ذخایر غذایی از میانگره بزگ پرچم، سرعت و طول دوره پر شدن دانه ، میزان پروتئین دانه، محتوای نسبی آب و پتانسیل آب برگ پرچم، نشاسته و قند محلول اندام های مورد مطالعه (برگ پرچم، میانگره برگ پرچم و طوقه)، تعداد سنبله بارور، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیکی، عملکرد دانه، شاخص برداشت و کارایی مصرف آب مشاهده شد، ولی طول ریشک، تعداد روزنه برگ پرچم، عملکرد کوانتومی فتوسیستم ii برگ پرچم و میزان پرولین اندام های مورد مطالعه (برگ پرچم، میانگره برگ پرچم و طوقه) بطور معنی داری تحت تأثیر قرار نگرفتند. با افزایش مصرف کود نیتروژن کارایی مصرف نیتروژن و کارایی زراعی مصرف نیتروژن هم بطور معنی داری کاهش یافتند. درکلیه سطوح رطوبتی بدون تنش (fc80%)، تنش متوسط (fc60%) و تنش شدید (fc40%) ارتفاع بوته گندم های نان ازجمله الوند بیشتر از لاین های دوروم بود، ولی از لحاظ طول ریشک، تعداد روزنه و میزان نیتروژن برگ پرچم، سرعت پر شدن دانه، میزان پروتئین دانه و تعداد سنبله بارور لاین های دوروم بویژه دوروم idw 01- 61-130 و در وزن هزار دانه لاین دورومpgs 01- 60-335 برگندم های نان برتری داشتند. صفات طول سنبله، شاخص سطح برگ، مساحت برگ پرچم، میزان انتقال از میانگره برگ پرچم، میزان نشاسته اندامهای مورد مطالعه، تعداد دانه در سنبله، عملکرد بیولوژیکی، عملکرد دانه، شاخص برداشت و کارآیی مصرف نیتروژن و کارآیی زراعی مصرف نیتروژن در سطوح رطوبتی بدون تنش (fc80%) و تنش ملایم (fc60%) در گندم های نان بویژه الوند بیش از گندم های دوروم بود، ولی در تنش شدید کمبود آب (fc40%) درگندم های دوروم ازجمله دوروم idw 01- 61-130 بیشتر از گندم های نان بود. در مورد درجه افراشتگی برگ پرچم، محتوای نسبی آب برگ پرچم و میزان پرولین اندامهای مورد مطالعه در رطوبت نرمال(fc80%) بین ارقام و لاین های گندم اختلاف معنی داری مشاهده نشد، ولی در تنش های متوسط (fc60%) و شدید خشکی (fc40%) گندم های دوروم بویژه لاینidw 01- 61-130 از لحاظ سه صفت فوق الذکر نسبت به گندم های نان برتری داشتند. در سطح رطوبت نرمال، بیشترین عملکرد کوانتومی فتوسیستمii برگ پرچم و میزان قند محلول اندامهای مورد مطالعه و کارآیی مصرف آب متعلق به رقم الوند و در تنش های متوسط (fc60%) و شدید (fc40%) متعلق به لاین دوروم idw 01- 61-130 بود. بیشترین طول دوره پر شدن دانه در سطوح بدون تنش و تنش متوسط به رقم شهریار و در تنش شدید کمبود آب به گندم دوروم idw 01- 61-130 اختصاص داشت. در رابطه با میزان کلروفیل برگ پرچم نیز در شرایط بدون تنش بین ارقام و لاین ها اختلاف معنی داری مشاهده نشد، ولی در تنش متوسط (fc60%) گندم های نان و در تنش شدید (fc40%) گندم های دوروم از بیشترین میزان کلروفیل برخوردار بودند. در این تحقیق گندم نان الوند در شرایط بدون تنش رطوبتی و تنش متوسط واکنش مناسبی به کلیه سطوح کود نیتروژنی نشان داده و در مجموع از لحاظ عملکرد بر گندم نان شهریار و لاین های گندم دوروم برتری داشت. در بین لاین های دوروم نیز لاین pgs 01- 60-335 نسبت به لاین idw 01- 61-130 برتر بود. در شرایط تنش شدید کمبود آب، بیشترین سازگاری و در نهایت عملکرد بالاتر به لاین های دوروم تعلق داشت. لاین idw 01- 61-130 نسبت به لاین pgs 01- 60-335از مقاومت بیشتری نسبت به خشکی برخوردار بود. گندم نان الوند نیز در این شرایط واکنش بهتری به مقادیر کود نیتروژن مصرفی نسبت به گندم شهریار نشان داد.