به منظور مطالعه تنوع ژنتیکی جمعیت های پروانه کرم غوزه ی پنبه helicoverpa armigera (hübner) ، با استفاده از نشانگرهای مرفولوژیکی و مولکولی از مناطق مختلف شمال و شمال غرب کشور پنج جمعیت جغرافیایی از استان-های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، کرمانشاه و گلستان و چهار جمعیت میزبانی گوجه فرنگی، ذرت، نخود و پنبه از استان اردبیل در سال های 1384 تا 1386جمع آوری شدند. در این بررسی تعداد 15 لندمارک در بال جلو و 12 لندمارک در بال عقب با استفاده از محاسبات ریاضی و هندسی در یک فضای غیر اقلیدسی بنام kendalls shape space تراز و برای انجام محاسبات چند متغیره داده ها در یک فضای خطی به فضای اقلیدسی tangent space انتقال داده شدند تا متغیرهای قابل تجزیه و تحلیل به دست آیند. در جمعیت های جغرافیایی تعداد 287 و 277 تصویر به ترتیب متعلق به بال جلو و بال عقب و در جمعیت های میزبانی تعداد 227 و262 تصویر به ترتیب متعلق به بال جلو و بال عقب با استفاده از 26 و 20 متغیر شکلی در بال جلو و بال عقب با یکدیگر مقایسه شدند. داده های به دست آمده مورد تجزیه به مولفه های اصلی (pca) ، تجزیه خوشه ای (ca)، تجزیه تابع تشخیص (dfa) ، تجزیه متغیر کانونیک (cva) و تجزیه واریانس چند متغیره (manova) قرار گرفتند. نتایج آزمون جنس ها معنی دار بود و در کلیه نتایج آزمون ها، نر و ماده ها از هم جدا شدند. در این مطالعه ماده ها قاعده بال پهن تری نسبت به نرها داشتند. هم چنین اندازه متوسط بال افراد ماده به طور معنی داری بیشتر از افراد نر بود. بر اساس آزمون آلومتری، رابطه معنی داری بین اندازه متوسط و تغییرات شکل بال ها در جنس نر و ماده مشاهده نشد. تجزیه خوشه ای در جمعیت های جغرافیایی به روش upmga بر اساس خصوصیات بال های جلو وعقب افراد نر و ماده به طور مجزا پنج جمعیت کرم غوزه ی پنبه را به دو گروه اصلی منتسب کرد که در همه آن ها جمعیت کرمانشاه در گروه دوم قرار گرفت و در جمعیت های میزبانی بر اساس خصوصیات بال های جلو و عقب در افراد ماده جمعیت پنبه در یک گروه مجزا قرار گرفت. نتایج آزمون جمعیت ها نیز معنی دار بود. نتایج این تحقیق نشان می دهد که کرم غوزه ی پنبه در مناطق وسیعی از ایران گسترش یافته و جمعیت های جغرافیایی متفاوتی را به وجود آورده است و ممکن است در آینده این تنوع و تغییرات مرفولوژیک جغرافیایی منجر به تشکیل زیر گونه های جغرافیایی در نقاط مختلف گردد. وجود این اختلافات بیانگر سازگاری این آفت به مناطق مختلف جغرافیایی و نیز میزبانی است. از میان 10 آغازگر ssr مورد ارزیابی در جمعیت های جغرافیایی و میزبانی به ترتیب، 46 و 49 نوار چند شکل به دست آمد. تنوع ژنتیکی درون جمعیت های جغرافیایی و میزبانی کرم غوزه ی پنبه با استفاده از شاخص نی، بین 188/0 تا 250/0 به ترتیب برای جمعیت های مغان و شاهین دژ و 087/0 تا 149/0 برای جمعیت های نخود و ذرت برآورد گردید. تجزیه اریانس مولکولی برای تفکیک کل جمعیت های جغرافیایی و میزبانی، تنوع ژنتیکی معنی داری را در درون و بین جمعیت های کرم غوزه ی پنبه نشان داد، به طوریکه از کل تنوع ژنتیکی، 88/13 و 12/86 در صد و 54/50 و 46/49 درصد آن به ترتیب توسط تنوع بین و درون جمعیت ها تبیین شد. تجزیه خوشه ای بر اساس داده های مولکولی، جمعیت ها را به دو گروه تقسیم کرد. در این گروه بندی، جمعیت گرگان و در جمعیت های میزبانی جمعیت موجود روی نخود به تنهایی در یک گروه مجزا قرار گرفت. بیشترین و کمترین فاصله ژنتیکی در جمعیت های جغرافیایی و میزبانی به ترتیب بین جمعیت های گرگان – مغان و کرمانشاه – شاهین دژ، ذرت- پنبه و ذرت- گوجه فرنگی مشاهده شد. آزمون منتل همبستگی معنی دار بین ماتریس فاصله ژنتیکی و فاصله جغرافیایی نشان نداد. تجزیه به مولفه های هماهنگ اصلی بر اساس داده های مولکولی، گروه بندی حاصل از تجزیه خوشه ای را تأیید کرد.