در این پژوهش 18 رقم تجاری ذرت (شامل 15 هیبرید سینگل کراس خارجی) و 3 رقم هیبرید تجاری ایرانی (ksc704، ksc647، kdc370) به عنوان شاهد در دو تاریخ کشت پانزدهم و سی ام خرداد ماه (کشت تابستانه) در قالب دو طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در طی سالهای زراعی 1387 و 1388 در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج تجزیه آماری مرکب حاکی از وجود تفاوت معنی دار بین سال ها، ارقام و تاریخ های مختلف کشت بود. مقایسه میانگین به روش دانکن نشان داد که برترین ارقام از نظر عملکرد دانه هیبریدهای exp1 و bolson به ترتیب با عملکرد 88/15 و 4/14 تن در هکتار بودند. همچنین ضعیف ترین ارقام از نظر عملکرد به ترتیب ossk552 (42/12 تن در هکتار) و kdc370 (01/12 تن در هکتار) شناخته شدند. نتایج حاصل از تجزیه مرکب اثرات سال × تاریخ کاشت نشان داد که در مجموع بین سال اول و دوم آزمایش از نظر صفات ارتفاع بوته، ارتفاع بلال، تعداد ردیف دانه در بلال، عمق دانه، درصد چوب بلال و عملکرد کل اختلاف معنی دار وجود دارد. مقایسه میانگین با روش آزمون چند دامنه ای دانکن بین دو سال نشان داد که در مجموع سال دوم (1388) ازنظر عملکرد دانه، تعداد ردیف دانه در بلال، تعداد دانه در ردیف بلال، درصد چوب بلال، طول بلال، تعداد روز تا رسیدگی فیزیولوژیکی، ارتفاع بوته، ارتفاع بلال و تعداد کل برگ در گیاه برتر از سال اول (1387) می باشد. بررسی همبستگی ساده صفات در هر دو سال نشان داد که عملکرد دانه به طور مثبت و معنی دار با صفاتی چون ارتفاع بوته، ارتفاع بلال، تعداد کل برگ در گیاه، طول بلال و دانه در ردیف بلال در سطح 1 % و با صفات تعداد ردیف دانه در بلال و عمق دانه در سطح 5 %معنی دار بودند. تجزیه خوشه ای به روش ward’s هیبریدهای مورد مطالعه را به سه گروه مجزا ( زودرس، متوسط رس و دیررس) تفکیک نمود. نتایج رگرسیون گام به گام نشان داد که صفات ارتفاع بلال ، درصد چوب بلال و دانه در ردیف بلال می توانند به عنوان شاخص های مناسب گزینش جهت بهبود عملکرد دانه در نظر گرفته شوند. در تجزیه به مولفه های اصلی پنج مولفه که 73 درصد از تغییرات کل واریانس داده ها را توجیه می کردند، شناسایی شد. تجزیه به عاملها 5 فاکتور را که 31/73 درصد تغییرات کل راتوجیه می نمود، شناسایی کرد. در ارزیابی اثر متقابل ژنوتیپ × محیط از روش بای پلات ساده با استفاده از مولفه های اصلی استفاده شد. با کمک نمودارهای بای پلات ارقام exp1، bolson، zp677، exp2 و zp684 به عنوان پایدارترین ارقام شناسایی شدند.