بازیابی ارجاع در تمامی صورت های آن سنگ بنای درکی موفق از متن و محور ترسیم مدل ذهنی مناسب از آنچه در گفتار بیان شده می باشد. اگر دریابیم ارجاع چگونه تحلیل می شود، فهم دیگر بخش های روند درک عمومی بطور خودکار در پی خواهد آمد. در پژوهش حاضر مدل گزاره ای و مدل ذهنی در تحلیل گفتار از یکدیگر متمایز می شوند و درباب ماهیت بازنمایی ها این مسئله مورد توجه قرار خواهد گرفت که مدلهای گزاره ای بجای اخذ معنی از دانش خواننده از موقعیت، هر گزاره را بطور منفرد تفسیر می نمایند و بنابراین دارای نقص بوده و مورد انتقاد قرارگرفته اند اما از سویی دیگر مدلهای ذهنی که نقشه ای تصویرگونه در حافظه ایجاد می نمایند داده هایی درباره ی موقعیت در اختیار قرار می دهند. در این بررسی نمونه هایی از نثر روایی طبق مدل فضاهای ذهنی فوکونیه مورد تحلیل شناختی قرار می گیرند. بنا بر مدل فضاهای ذهنی یک جمله که در مرحله ای از ایجاد گفتار ظاهر می شود حاوی چندین عنصر اطلاعاتی است که با چندین ابزار دستوری مشخص می شوند این ابزارها نحوه ی شکل گیری فضاهای ذهنی جملات در شکل دهی به شبکه ای از فضاهای ذهنی را مشخص می کنند. شبکه ی فضاهای ذهنی با توصیفی که در مورد ساز و کار شکل گیری و دسترسی به فضاهای مختلف ذهنی ذکر خواهد شد ساختار شناختی را شکل می دهد. با بررسی شکل گیری فضاهای ذهنی، نحوه ی دسترسی و عبارت های اسمی که در مراحل مختلف وارد فضاهای ذهنی می شوند به تبیین نحوه ی پردازش عناصر ارجاعی خواهیم پرداخت. با توجه به الگوی مطرح شده به این نتیجه می رسیم که خواننده در یک متن به هنگام مواجهه با عبارتی ارجاعی، به هیچ وجه جهت تفسیر به دنبال مرجع آن در متن به جستجو نمی پردازد بلکه در هنگامِ خوانش عنصر ارتباط ارجاعی، تمامی اطلاعات لازم بصورت طرحواره ای در ذهن خواننده مجسم می شود که در نتیجه و بخصوص در دنیای ایجاد شده توسط متن، این فضای ذهنی است که خوانش عناصر ارجاعی را ممکن می سازد. این نتیجه به کل فرایند پردازش زبان قابل تعمیم بوده تأییدی است بر این اصل در زبان شناسی شناختی که «زبان حاوی معنا نیست بلکه آنرا هدایت می کند».