چکیده به منظور مطالعه تنوع ژنتیکی مقاومت به تنش شوری در گندم و انتخاب بهترین ژنوتیپ از لحاظ میزان مقاومت به شوری، 5 رقم و لاین امیدبخش گندم (بم، کوهدشت، نای 60، n-81-18 و n-80-19) با رقم روشن (شاهد) مقایسه شد. آزمایش به صورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملاً تصادفی در 4 تکرار (شرایط آزمایشگاهی) و 3 تکرار (آزمایش گلدانی) به اجرا درآمد. میزان مقاومت به شوری در مراحل جوانه زنی، گرده افشانی و رسیدگی در آزمایشگاه در ظروف پتری و در گلخانه در خاک گلدان بررسی شد. تیمارهای شوری در مرحله جوانه زنی شامل صفر، 60، 120، 180، 240 و 300 میلی مولار کلرید سدیم و کلرید کلسیم با نسبت مولی 2:1 (کلرید کلسیم: کلرید سدیم) و در مراحل گرده افشانی و رسیدگی شامل 7/0، 4، 8، 12 و 16 دسی زیمنس بر متر بودند. شوری، درصد و سرعت جوانه زنی دانه ها را به طور معنی داری کاهش داد ولی از رشد ریشه چه و به ویژه ساقه چه بیش از فرایند جوانه زنی ممانعت کرد. براساس اندازه گیری 9 صفت در مرحله جوانه زنی، مشخص شد که به ترتیب ارقام روشن و بم در مقایسه با سایر ژنوتیپ ها نسبت به تنش شوری در این مرحله مقاومتر بودند. همچنین مشخص شدکه کلیه صفات مورد اندازه گیری به طور معنی دار تحت تأثیر سوء تنش قرار گرفتند. نتایج حاصل از تجزیه واریانس صفات در مرحله گرده افشانی نشان داد که بین ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات در سطح احتمال 1 درصد اختلاف معنی دار وجود دارد. در مرحله گرده افشانی به طور میانگین وزن خشک ژنوتیپ های مختلف در بالاترین سطح شوری (16 دسی زیمنس بر متر) نسبت به شاهد، در حدود 5/76 درصد کاهش یافت. شوری همچنین موجب کاهش محتوای کلروفیل، محتوای نسبی آب بافت (rwc)، سطح برگ (lai)، سطح ویژه برگ (sla) و وزن برگ در این مرحله شده و نسبت وزن برگ (lwr) را افزایش داد. در مرحله رسیدگی نیز اثر شوری و ژنوتیپ در تمام صفات در سطح احتمال 1 درصد معنی دار شد. همچنین اثر متقابل ژنوتیپ × شوری به غیر از صفات قطر پدانکل و طول ریشک در تمام صفات در سطح احتمال 1 درصد و در صفت وزن هزار دانه، در سطح 5 درصد معنی دار شد. بررسی تنش شوری در این مرحله نشان داد که به طور متوسط عملکرد دانه در ارقام و لاین های مختلف در محیط شور نسبت به شاهد، 25/92 درصد کاهش یافت. تنش شوری موجب کاهش تمام صفات مورد بررسی در این مرحله به غیر از غلظت سدیم در دانه و برگ پرچم شد. تحت تنش شوری، میزان انباشتگی یون سدیم در دانه و برگ پرچم رقم روشن بیشترین مقدار بود. بالاترین تجمع پتاسیم در دانه و برگ پرچم نیز در رقم بم مشاهده شد. نسبت پتاسیم به سدیم در برگ پرچم بم، بیشترین مقدار و در مقابل رقم روشن کمترین مقدار را داشت. همچنین با توجه به جدول همبستگی صفات، بین تمام صفات به غیر از غلظت سدیم در دانه و برگ پرچم و عملکرد دانه در مرحله رسیدگی همبستگی مثبت و معنی دار برقرارا بود. عملکرد بیولوژیک دارای بیشترین همبستگی با عملکرد دانه بود (**99/0 = r) و طول ریشک (**72/0 = r) و وزن هزار دانه (**8/0 = r) کمترین همبستگی را با عملکرد دانه نشان دادند. در مراحل گرده افشانی و رسیدگی، رقم بم به عنوان مقاومترین رقم در بین سایر ژنوتیپ ها شناخته شد. رقم روشن با وجود نشان دادن بیشترین مقاومت در مرحله جوانه زنی، در مراحل گرده افشانی و رسیدگی، مقاوت کمتری از خود نشان داد و تنها رقم بم که در مرحله جوانه زنی نیز پس از رقم روشن متحمل ترین رقم بود، دارای بیشترین تحمل به تنش شوری در مراحل بعد بود. این نشان می دهد که مکانیسم مقاومت و ژن های دخیل در ایجاد مقاومت به شوری در مرحله جوانه زنی و مراحل بعد از آن مشابه نبوده و مستقل از هم می باشند. از این رو رقم بم به عنوان رقم مشترک مقاوم در هر سه مرحله معرفی شد. بررسی شاخص های کمی مقاومت نشان داد که شاخص میانگین هندسی بهره وری (gmp) بهترین شاخص برای انتخاب ژنوتیپ های دارای بالاترین عملکرد در هر دو محیط تنش و بدون تنش می باشد. براین اساس ارقام بم و روشن به عنوان ژنوتیپ های با عملکرد بالا در هر دو محیط بدون تنش برگزیده شدند.