در این فصل مروری بر آنچه سبب نگارش این پایان نامه شد و مسیر طی شده تا پایان و دریافت نتایج خواهیم داشت؛ سپس به ارزیابی فرضیه پژوهش خواهیم پرداخت. آغاز شکل گیری روابط بین الملل به معنای یک رشته علمی با آغاز عصر مدرن و جدایی اقتدار حوزه دینی از حوزه سیاسی بوده است دانش روابط بین الملل هم که با تلاش اندیشمندان سیاسی به ویژه پس از پایان جنگ جهانی اول و به منظور پیش گیری از برافروخته شدن جنگی جدید پدید آمد؛(قوام، 1384، 18) تلاشی بود که صرفا به روابط دولتها بدون توجه به خمیرمایه متفاوت آنها و نیز وجود موثر هویت های دیگر می پرداخت. این روند به قوت خود باقی بود تا آنکه وقوع انقلاب اسلامی بسیاری از پاسخ های موجود دانش علوم سیاسی و روابط بین الملل را به چالش کشید. اسلام دینی است که در ماهیت و ذات خود ویژگی سیاسی و بین المللی دارد. وجود احکامی در مورد دارالاسلام و دارالحرب و چگونگی تعیین حدود و ثغور سرزمین های اسلامی و در نتیجه برقراری روابط با بلاد همسایه، چگونگی رفتار در جنگ ها، نحوه برخورد با اسرای جنگی و نیز نامه نگاری های معروف پیامبر گرامی اسلام در دعوت پادشاهان همسایه به اسلام و مذاکره با آنها همگی نشانگر ماهیت بین المللی دین اسلام است که با این احکام تلاش می شده است که به یک نظام بین المللی فراگیر و عادلانه دست یابد. فارغ از این احکام دین مبین اسلام در ابعاد به ظاهر کاملا عبادی خویش نیز ماهیت سیاسی و بین المللی خود را حفظ نموده است. نمود این مساله در نماز جمعه و مراسم حج دیده می شود. برگزاری حج در هر سال مانند کنگره ای از مردم کشورها و مناطق مختلف جهان است که می تواند کارکردهای مهم و تاثیرگزاری در روابط بین الملل داشته باشد. از جمله این کارکردها می توان به فراهم نمودن زمینه های همکاری و ارتباطات فرهنگی بین ملل مختلف و تعاملات در رفع مشکلات منطقه ای و جهانی را نام برد. پژوهشگر حاضر با دغدغه های بومی و اسلامی خود و با آگاهی از ویژگی های بین المللی مراسم و مناسک حج تمتع تلاش می کند گامی کوچک در طرح این بخش نادیده از توانایی بین المللی و فرامنطقه ای دین اسلام بردارد. در واقع از دید پژوهشگر حاضر یکی از نمادهای بسیار مهمی که ماهیت تاثیرگذار صلح طلبانه و عدالت جویانه دین اسلام در عرصه روابط بین الملل را نشان می دهد، مراسم عبادی- سیاسی حج است. مهمترین دغدغه نگارنده شناسایی و به سطح آوردن مساله حج و تاثیر آن در روابط بین الملل و ایجاد فرصتی در سطح نظری و متون دانشگاهی است که به بررسی این موضوع اختصاص داشته باشد در واقع نگارش این پایان نامه پاسخی به دغدغه و دل مشغولی درونی خویش می باشد.که به منظور پاسخ به این پرسش، یک سوال اصلی، یک فرضیه اصلی طراحی شد. در راستای پاسخ به سوال اصلی چند پرسش فرعی تدوین شد و برای پاسخ گویی به آنها سه فصل تدوین شد. پس از فصل اول که به کلیات می پرداخت. در فصل دوم در جستجوی تمهیدی نظری برای رسیدن به پاسخ پرسش اصلی این پایان نامه و پس از ناکافی دانستن رویکردهای موجود روابط بین الملل به سراغ رویکرد اسلامی نظریه روابط بین الملل رفتیم. در این فصل ابتدا ضرورت، امکان و امتناع وجود نظریه اسلامی روابط بین الملل را مورد بررسی قرار دادیم و سپس با استفاده از منابع و متون موجود در این حوزه به مباحث فراشناختی آن پرداختیم. هدف از این بررسی تلاش برای یافتن نقشه راه در شاخص سازی در فصول سوم و چهارم این پایان نامه بود .برخی از نتایج فصل دوم عبارتند از: بر اساس مطالعات نظری این فصل ویژگی های نظریه اسلامی روابط بین الملل باعث می شود، توان تبیین کنندگی پدیده های روابط بین المللی از دید جهان بینی اسلامی ایجاد شود.چنین دیدگاهی در نظریات جریان اصلی نادیده انگاشته شده یا با دیدگاهی اتهامی و نفی شده مورد توجه قرار گرفته اند. بر عکس دیدگاهی که با باور به تباین دین و علم، امکان پردازش نظریه اسلامی روابط بین الملل را امکان ناپذیر می داند، ارائه نظریه ای در روابط بین الملل بر گرفته از آموزه های اسلامی امکان پذیر است. بر این اساس نظریه اسلامی روابط بین الملل را می بایست بر اساس آموزه های اسلامی تاسیس کرد. نظریه اسلامی تاسیسی روابط بین الملل در گردآوری و داوری تکثرگرا است. گزاره های این نظریه با روش تجربی، عقلی، نقلی و شهودی از منابع حس و عقل و وحی به دست آمده و با شواهد تجربی و عقلی و نقلی اعتبار یافته و موجه می شوند. از این رو نظریه اسلامی روابط بین الملل عبارت است از" مجموعه ای از گزاره های منطقی و همساز و مرتبط مبتنی بر پیش فرض های برگرفته از منابع و معارف اسلامی که دیدگاهی نظامند در باره روابط بین المللی ارائه می کند." از سوی دیگر بر اساس یافته های نظری فصل دوم باید گفت که نظریه اسلامی روابط بین الملل ماهیتی تبیینی، تکوینی، هنجاری و انتقادی دارد. از این رو نظریه اسلامی روابط بین الملل به دسته نظریات حل مشکل تعلق دارد و جای تاکید بر رفتار واحدها و تعامل آنها و تاثیر نظام بین الملل بر انها مفهومی از نظم بین المللی عادلانه را ارائه می دهد. در واقع ، نظریه اسلامی روابط بین الملل بر تعامل کارگزار و ساختار مبتنی بر مفاهیمی که خود از آنها مستفاد می کند، تاکید می کند. مبتنی بر این ویژگی های نظریه اسلامی روابط بین الملل هم فرد و هم جامعه اصالت دارد. در واقع بازیگران بین المللی، اعم از افراد و جوامع بشری، براساس عقلانیت، عمل کرده و رفتاری عقلانی دارند. از سوی دیگر یابد خاطر نشان کرد که در چهارچوب رویکرد هستی شناختی توحیدی و وحدت گرای اسلامی، که انسان حقیقت تجزیه ناپذیری است، کنشگران اجتماعی صرفا بًر پای? عقلانیت ابزاری مبتنی بر تحلیل هزینه فایده مادی عمل نمی کنند، بلکه تصمیمات، بر پایه تعامل عقل نظری، عملی،اخلاقی و بیانی اتخاذ می شود. به بیان دیگر بر اساس مباحث فرانظری نظریه اسلامی روابط بین الملل، انسانها به رغم اشتراک در فطرت، به عنوان حقیقت مشترک انسانی، تفاوتها واختلافات واقعی دارند که آنان را از هم متمایز می سازد و انسانها علاوه بر هویت فردی از هویت جمعی متعین و متشکلی در قالب گروههای اجتماعی مختلف مانند قوم، قبیله و ملت و امت برخوردار می شوند.به طوری که قرآن کریم به صراحت به این تنوع و تکثر اشاره می کند. و در نهایت دو هویت مومن و کافر را به رسمیت می شناسد. بنابراین در شناخت نظام بین الملل موجود، ما با دو دانش واژه کلی یعنی دارالاسلام و دارالکفر مواجه هستیم. بر اساس یافته های مذکور باید گفت در نظریه اسلامی روابط بین الملل با توجه به اعتقاد به توحید، نوع بشر گرایش به وحدت و همگرایی دارد. در نظریه اسلامی روابط بین الملل بر اساس مبانی فرانظری آن به جای بازیگر ملی و دولت محوری، هویت اجتماعی بازیگر امت است. در فصل سوم با استفاده از آگاهی های نظری فصل دوم، به شاخص سازی و جستجوی ابعاد سیاسی حج پرداختیم. در این فصل با بررسی ابعاد سیاسی فریضه حج از ابتدا تا کنون بر این موضوع تمرکز کردیم که فریضه حج پس از بعثت پیامبر اسلام و از زمان آغاز تبلیغ اسلام تا ایجاد دولت اسلامی توسط پیامبر و حتی سالها پس از آن در طول تاریخ اسلام هنگامی که ائمه اطهار از قدرت کنار گذاشته شده بودند، برای تحت تاثیر قرار دادن سیاسی جامعه و مشارکت در سرنوشت سیاسی- اجتماعی استفاده می کردند. در دوران کنونی نیز با وجود تفاوت های ملی در میان دول گوناگون، حج و چگونگی برگزاری آداب و مناسک آن ماهیتی سیاسی و بین المللی دارد. محور بررسی های این فصل بر اساس مبانی تحلیل رویکرد اسلامی روابط بین الملل ابعاد سیاسی حج در دارالاسلام و دارالکفر بود. در نهایت برخی از مهمترین مصادیق ابعاد سیاسی حج را در دارالاسلام و دارالکفر می توان درقالب شرکت در طواف به مثابه مانور قدرت جامعه توحیدی/ در جهت کسب حفظ و افزایش قدرت. استفاده از حج به مثابه ابراز اعلام مخالفت با نظم موجود. بیدارگری اسلامی در موسم حج. ایجاد مفهوم حقوقی شهروند اسلامی و طبقه جدید اجتماعی با عنوان حاجیان همراه با تعاملات کنسولی بین کشورهای اسلامی با تمرکز بر موسم حج واقتصاد سیاسی حج وبدنبال ان تاثیر تعریف هویت مشترک بر حل مشکلات ملل اسلامی و تقریب مذاهب ودرنتیجه وحدت و هم گرایی اسلامی وتشکیل حکومت جهانی اسلامی برشمرد. شاخص های فوق به ما کمک کرد که بتوانیم ابعاد سیاسی حج را درون جامعه اسلامی/ دار الاسلام و در روبه رو شدن با نظام بین الملل و سایر ملل/ دارالکفر بسنجیم. در واقع در فصل سوم با دسته بندی ابعاد سیاسی حج در دو بخش درونی و بین المللی مصادیق ابعاد سیاسی حج را به اجمال بررسی کردیم و هر جا که لازم بود برای تقریب ذهن نگارنده و خوانند به ذکر مثال پرداختیم. سپس با استفاده از این شاخص ها و مصادیق در فصل چهارم به دنبال پاسخ به پرسش اصلی این پایان نامه پرداختیم. در این فصل با به هم آمیختن آموخته های نظری فصل دوم، آگاهی پیرامون ماهیت و مصادیق ابعاد سیاسی حج در فصل سوم بررسی و پاسخ به سوال اصلی پایان نامه،- ابعاد سیاسی حج چه تاثیری بر روابط بین المللی می گذارد؟-با تکیه برفرضیه اصلی –فریضه حج از طریق ایجاد زمینه های همکاری در میان ملل مسلمان، نوعی تعامل و نظام منطقه ای و فرامنطقه ای اسلامی به وجود می اورد و از این طریق می تواند به صلح و همکاری بیشتر در روابط بین کشورها و ملل گوناگون منجر گردد- پرداخته شد. در نهایت می توان مدعی شدکه در بررسی چگونگی تاثیر ابعاد سیاسی حج بر روابط بین الملل نتایج نظری زیر حاصل گردید. فریضه عبادی حج علاوه بر چهره آیینی و فردی آن به عنوان امری واجب برای قشری از مسلمان که بر اساس دستاوردهای نظری فصل سوم می توان آنها را در قالب یک طبقه مورد بررسی قرار داد، ماهیتی سیاسی و بین المللی دارد. از آنجا که هر کنش سیاسی و بین المللی لاجرم بخشی از تعاملات قدرت است، از این جهت حج را می توان به عنوان یکی از مولفه های نمایش قدرت توسط جامعه اسلامی مورد بررسی قرار داد. اینک باید به چگونگی این تاثیر گذاری در تعاملات قدرت توجه نمود. یکی از بهترین راههای سنجش چگونگی تاثیرات کنش ها و واکنشهای بازیگران بین المللی بررسی تاثیر آنها از طریق میزان اثر گذاری آنها بر سه گروه اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت است. بر این اساس می توان گفت ابعاد سیاسی حج به تفکیک اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت امت اسلامی به عنوان بازیگر اصلی روابط بین الملل بر اساس مباحث هستی شناسی روابط بین الملل اسلامی تاثیرات متفاوتی در روابط بین الملل می گذارد. بر این مبنا تاثیر حج بر روابط بین الملل را بر پایه اهداف کوتاه مدت و میان مدت ملل اسلامی می توان در دسته تاثیر ابعاد سیاسی حج بر نظم جاری نظام بین المللی تقسیم بندی نمود و تاثیر آن را بر روابط بین الملل بر اساس اهداف بلند مدت امت اسلامی در دسته تاثیرات تقابلی آن بر روابط بین الملل قرار داد. در این شرایط فریضه حج می تواند بر کنش قدرت به عنوان هدف کوتاه مدت ملل اسلامی تاثیر بگذارد. به بیان دیگر حج به عنوان یکی از مهمترین تبلورات صلح مداری اسلام در روابط بین الملل می تواند نشانگر آن باشد روابط بین الملل اسلامی ظرفیت تداوم صلح و روابط مسالمت آمیز را با خود دارد. از سوی دیگر به دلیل وجود مرزهای جغرافیایی و سیاسی، حج می تواند بر روابط دیپلماتیک و کنسولی به عنوان هدف کوتاه مدت و زمینه ساز هدف میان مدت امت اسلامی موثر باشد. همچنین حج می تواند بستر ساز و کاتالیزور وابستگی متقابل و هم گرایی دول اسلامی به عنوان هدف میان مدت این جامعه باشد. از سوی دیگر آنچنان که در فصل دوم و در بخش مباحث فرانظری نظریه اسلامی روابط بین الملل ذکر شد این نظریه یک نظریه انتقادی و هنجاری است و بر این اساس هدف بلند مدت نظریه اسلامی روابط بین الملل تجدیدنظر طلبی و تحول خواهی در نظام کنونی روابط بین الملل است. از این رو امت اسلامی می تواند از حج به مثابه ابراز اعلام مخالفت با نظم موجود استفاده نماید. از سوی دیگر ماهیت فریضه حج و چگونگی به جا آوردن مناسک آن می تواند به پذیرش قرائت جهان شمول از اسلام و رد خوانش غالب از جهانی شدن منجر شود. در واقع بر اساس قواعد شرع اسلام در چگونگی به جا آوردن آداب و مناسک، حج می تواند نظم حاکم سرمایه داری و ساختار موجود قدرت را به چالش بکشد. از سوی دیگر حج میتواند به بستر سازی برای تغییر در تصمیم سازی و عملکرد سیاست خارجی دولت ملتهای اسلامی با تکیه بر آموزه ها و ظرفیت های خود در اتخاذ نوع جدیدی از سیاست خارجی بر پایه الگوی سیاست خارجی فعال بیانجامد. همچنین آداب و مناسک حج بر اساس آموزه های اسلامی می تواند به ایجاد گفتمان عدالت محور در روابط بین الملل منجر شود. در پایان این فصل و به عنوان فصل الخطاب این پایان نامه، می توان گفت الگوی مهم متاثر از ابعاد سیاسی حج در روابط بین الملل صلح مداری و روابط مسالمت آمیز بر پایه عدالت و برابری است. مشترکات ملل مختلف اسلامی می تواند آنها را زیر عنوان امت اسلامی به کنش متحد و یکپارچه در روابط درون دارالاسلام و دارالکفر وادارد. در واقع بر اساس یافته های نظری پژوهش حاضر می توان گفت حج از دو جهت بر روابط بین الملل تاثیر می گذارد: در بعد اول و بر اساس اهداف کوتاه مدت و میان مدت ملل اسلامی / دارالاسلام فریضه اسلامی حج از طریق ایجاد زمینه های همکاری در میان ملل مسلمان نوعی تعامل و نظام منطقه ای و فرامنطقه ای اسلامی به وجود می آورد و از این راه می تواند به صلح و همکاری بیشتر در روابط بین کشورها و ملل گوناگون منجر گردد. که این یافته به معنای تایید فرضیه اصلی این پژوهش است. و دربعددوم تاثیرگذاری حج در روابط بین الملل محدود به آثار آن بر اهداف فوق الذکر نمی شود و در بخش اهداف بلند مدت امت اسلامی این فریضه می تواند با توجه به تجدیدنظر طلبی و انتقادی بودن رویکرد اسلامی روابط بین الملل زمینه ساز تغییر در نظم جاری نظام بین الملل شود. البته این تغییر طلبی به مفهوم جنگ طلبی نیست؛ بلکه به این معنا است که آموزه های برابری خواهانه و عدالت جویانه حج به همراه ویژگی صلح آمیز بودن مناسک آن و مسالمت آمیز بودن روابط بین الملل اسلامی می تواند فضای گفتمانی جدیدی را در روابط بین المللی ایجاد کند. نگارنده حاضر امیدوار است این پایان نامه فتح بابی باشد برای ادامه بررسی های علمی در تاثیر ابعاد سیاسی حج در محیط بین الملل، چرا که همان طور که در فصل کلیات گفته شد در متون روابط بین الملل موجود نگارنده نتوانسته است منبعی را بیابد که به طور اختصاصی به بررسی حج و تاثیر آن بر روابط بین الملل از منظر نظریه اسلامی روابط بین الملل بپردازد.