چکیده حرم مطهر امام رضا (ع) به عنوان یکی از مهمترین مکان های مقدس اسلامی، همواره مورد توجه شیعیان بوده است و روز به روز بر تعداد زائران آن حضرت افزوده می شود. اهمیت و تقدس این مکان باعث شده تا انواع هنرها به خدمت آن درآیند و به بهترین وجه جلوه گر شوند. برقراری روشنایی در بارگاه منور امام(ع) علاوه بر رفع نیاز، از اعتقادات شیعیان سرچشمه گرفته و آداب برقراری آن امری پرفیض محسوب می شده است، همین امر باعث شده، تا روشنایی از مهمترین موقوفات حرم باشد و نمونه های شاخصی از اشیاء روشنایی وقف آستانه امام رضا(ع) شوند. این پژوهش به چگونگی روشنایی حرم مطهر امام رضا(ع) در دوره های صفوی و قاجار وعناوین و محدوده فعالیت متولیان امر روشنایی دست یافته، اشیاء روشنایی مورد استفاده در حرم مطهر متعلق به این دو دوره را شناسایی کرده و ویژگی های فنی و هنری آنها را مورد بررسی و مقایسه قرار داده است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی - تحلیلی است که تحقیقات میدانی و مشاهدات و برداشت های بصری و بررسی منابع مکتوب و اسناد موجود، اساس شکل گیری آن است. در نتیجه ی این پژوهش، ضمن دستیابی به نوع فعالیت خادمین حوزه روشنایی حرم مطـهر و همچـنین تشریفات و آداب برقـراری روشـنایی در دوره های صـفوی و قاجـار، نمونه های متعلق به دو دوره صفوی و قاجار شناسایی و ویژگی های فنی و هنری آنها، استنتاج و مورد مقایسه قرار گرفتند. نور علاوه بر کارکرد اصلی خود یعنی روشنایی بخشی، به جنبه های نمادین نیز مربوط بوده و برقراری آن از طریق قندیل، شمعدان، مشعل، فانوس و نظایر آن توسط متولیان امر روشنایی در ساعاتی از شب صورت می گرفته است. آثار باقی مانده حاکی از آن است که نمونه ها در دوره قاجار متنوع تر شده و با ورود آثار غیر ایرانی در این دوره، مواد و مصالح به کار رفته دستخوش تغییراتی شده اند. واژگان کلیدی: حرم امام رضا(ع) – روشنایی – اشیاء روشنایی – صفوی - قاجار

حرم مطهر امام رضا (ع) نمادی از معماری دوره اسلامی است که آثار تزیینات معماری ، ده قرن اخیر را می‏توان بر بناهای آن مورد بحث و بررسی قرار داد.کاشی شاخص‏ترین عنصر تزئینی در معماری حرم‏ مطهر رضوی است که سابقة استفاده از آن به سدة پنجم هجری برمی‏گردد. این عنصر تزیینی با توجه به کاربری خاص بنا از طرحها و نقوش خاصی نیز پیروی می‏کند.این پایان نامه بر آن است تا مجموعه کاشی‏کاری‏های انجام شده در حرم مطهر‏ امام رضا (ع) را از آغاز انقلاب اسلامی تاکنون از منظر طرح و رنگ، ساختار کلی و اجزای آن و نیز تحولات ایجاد شده در این موارد را مورد مطالعه قرار دهد. برای یافتن استدلال و پاسخ مناسب در خصوص این موضوع از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده و شیوه‏های دستیابی به اطلاعات به هر دو روش کتابخانه‏ای و بویژه میدانی است. در این پژوهش با نگاهی به سابقة تاریخی معماری و تزیینات وابسته به آن در حرم مطهر امام رضا (ع)،تحولات ایجاد شده از زمان انقلاب اسلامی در طرح،‏نقش و رنگ و عوامل مؤثر بر آن مورد بررسی قرار می‏گیرد.نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‏دهد در این دوره بیشترین تزیینات به کار رفته در حرم مطهر را کاشی‏های معرق با نقوش گیاهی تشکیل می‏دهد و نو‏آوری در زمینه طرح و نقش را می‏توان درابداع طرح‏های‏جدیدی از ترنج‏ها و رنگ‏های به‏کار رفته در برخی فضاها مشاهده کرد. علاوه بر آن تلفیق نقوش گیاهی و هندسی ،درهم تنیده‏شدن نقوش هندسی که گره پیلی را بوجود می‏آورد نشانِ نوآوری در طراحی نقش‏های مجموعه است. بررسی عوامل مؤثر بر تحولات این دوره نشان می‏دهدکه نداشتن برنامه مدون و دراز‏مدت باعث شده تا طراحی نقوش و انتخاب طرح و نقش‏کاشی‏ها در هر دوره با سلیقه مسئولان و با سبک‏های مختلف طراحی توسط هنرمندان متعدد ارتباط مستقیم داشته باشد. همچنین تنوع کارهای انجام شده نشان دهندة نبودن سبک و شیوه‏ای خاص در این دوره و نیازمند پیروی از یک سیاست و برنامه کلی است.