در این پژوهش موضوع نقش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امورپناهندگان دراجرای حقوق پناهندگی در ایران، مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. برای ورود به بحث، نخست، کلیاتی را در خصوص پناهندگی و منشاء آن و همچنین نحوه برخورد و حمایت از پناهندگان در ادیان مختلف و تحولات حقوق بشر در ایجاد حق پناهندگی مورد مطالعه قرار گرفته و سپس تحولات حقوق پناهندگی در سایه حقوق بین الملل و در جهان شرق و غرب، مورد بررسی قرار گرفته است. عبور از دوران حقوق بین الملل کلاسیک به حقوق بین الملل معاصر که توام با تاسیس و گسترش فعالیت های سازمانهای بین المللی می باشد، در حوزه حقوق پناهندگی، به تاسیس سازمانهای بین المللی متولی حقوق پناهندگی منجر گردیده است. دودسته از سازمانهای بین المللی متولی حقوق پناهندگی، تحت عنوان سازمانهای وابسته به جامعه ملل و سازمانهای وابسته به سازمان ملل متحد را به تفکیک مورد بررسی قرار داده و سپس به نحوه تشکیل و ساختار و وظایف کمیساریای عالی ملل متحد در امورپناهندگان ، و نقش آن در اجرای حقوق پناهندگی در ایران ، شامل راه حلهای پایدار برای پناهندگی و حمایت های موقتی و اضطراری ، مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است. کمیساریای عالی در تعامل و براساس توافق دوطرفه با دولتهای میزبان به فعالیت می پردازد به همین جهت فعالیتهای این سازمان در ایران تابعی از سیاستهای دولت جمهوری اسلامی ایران بوده است و در این پژوهش به سیاستهای ایران در زمینه اجرای حقوق پناهندگی در برخورد با مسئله پناهندگان به ویژه پناهندگان افغانی توجه شده است. همچنین در یک مطالعه مقایسه ای، کمکهایی که کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان، به پناهندگان مقیم ایران نموده است با کمکهای ارائه شده به پاکستان به جهت شباهت بسیار زیاد بحران پناهندگی در این دو کشور، مورد بررسی قرار گرفته است.

با تاسیس شورای حقوق بشر، مکانیسم های جدیدی به منظورافزایش احترام به حقوق بشر در شورا مورد توجه قرار گرفت. یکی ازاین مکانیسم ها، ساز و کار"بررسی ادواری جهانی"موسوم به یو پی آر می باشد که وضعیت حقوق بشرکشورهارا مورد رسیدگی قرار می دهد. ساز وکارمزبور یک چارچوب نظارتی وارتقایی مبتنی برتعامل، گفتگو وهمکاری ومشارکت کشورها بوده وهدف ازآن تقویت احترام به حقوق بشردرسراسردنیا می باشد. ارتقایی بودن ماهیت ساز و کار مزبور، فراگیری بررسی ها و برابری همه کشورها در این ارزیابی های حقوق بشری، جلب مشارکت و همکاری دولت ها و نهادهای غیر دولتی و تعامل برابر با ابعاد مختلف حقوق بشر از ویژگی های مثبت ساز و کار بررسی ادواری جهانی به شمار می رود. با این وجود، سازوکارمزبور از ضعف های عمده ای نیز رنج می برد. اعمال ملاحظات سیاسی در رسیدگی های حقوق بشری،عدم تفکیک بین توصیه های ارئه شده در فرآیند بررسی ادواری جهانی با توصیه های نهادهای معاهده ای و رویه های ویژه، عدم پذیرش بسیاری ازتوصیه های محتوایی از سوی کشورها،عدم وجود یک ساز وکار واحد برای پیگیری واجرای توصیه ها،و نقش کمرنگ نهادهای ملی حقوق بشر در اجرای توصیه های حقوق بشری از چالش هایی به شمار می روند که تحقق اهداف حمایتی و ارتقایی شورای حقوق بشررا تحت تاثیرقرارمی دهد. برگزاری نشست های ویژه درخصوص وضعیت های بحرانی و اضطراری حقوق بشری از جمله ابتکارات تازه و جدید در ساختار شورای حقوق بشر می باشد. بدلیل فوریت تاثیرات و پیامدهای حقوق بشری بحران های حقوق بشری، شورا به صورت فوری و فوق العاده رسیدگی به این وضعیت ها را در دستور کار خود قرار می دهد.شورای حقوق بشر در راستای انجام این وظیفه حمایتی در طول اولین دوره 5 ساله فعالیت خود 18 نشست ویژه برگزار نموده است. با توجه به لزوم نتیجه محور بودن نشست های ویژه، شورا در پایان برگزاری این نشست ها قطعنامه ای در خصوص موضوع مورد بحث به تصویب اعضای شورا رسانده است. برگزاری سریع نشست های ویژه اگر چه گام مثبتی در جهت توجه به موارد فاحش و اضطراری حقوق بشری محسوب می گردد، اما تاثیر زیادی بر افزایش احترام به حقوق بشر و حمایت از آن نگذاشته است. تصمیمات شورا و حتی یافته های هیات های حقیقت یاب تنها به صورت گزارش های بی خاصیت منتشر شده و مرتکبین جنایات حقوق بشری بدون کمترین مجازاتی ، به موارد نقض های حقوق بشری ادامه می دهند. با عنایت به عملکرد شورا در اولین دوره 5 سال حیات خود و با بررسی نشست های ویژه و نتایج حاصله از اجرای قطعنامه ها و فعالیت گروه های حقیقت یاب بنظر میرسد شورا از رکورد مطلوب و مناسبی در این زمینه برخوردار نیست.