شهرهای ایرانی مقارن ورود اسلام به ایران متشکل از سه بخش قهندز ،شارستان و ربض بوده است . که در دوره ی اسلامی و پس از تشکیل حکومت های مستقل در ایران قهندز اهمیت خود را از دست داد؛ در حالی که شارستان و بویژه ربض که دارای ظرفیت های بالقوه ای برای ایجاد فضاهای جدید بود مورد توجه همگان واقع شدند. مطالعه بر روی این شهرها سبب شناسائی فضا هائی گردیده است که با توجه به کارکردهایشان به چهار گروه فرهنگی – مذهبی ، اقتصادی ، خدماتی – اجتماعی ، سیاسی - نظامی - انتظامی تقسیم بندی شده اند . محل استقرار ، کارکرد و معماری این فضاها متاثر از مناسبات اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی ، آموزه های اعتقادی ، شرایط طبیعی و جغرافیایی و... هر شهر می باشد . بررسی های انجام شده حاکی از آن است که موقعیت جغرافیایی و اقلیم های متنوع موجود در سرزمین پهناور ایران موجب بروز تفاوت های در فضا های کالبدی شهرها گردیده است . اما افزایش دانش بشری و توانمندی سازندگان این فضا ها در غلبه بر شرایط اقلیمی ، امکان دستیابی به الگوئی مناسب از شهرها را فراهم کرده است. که از ترکیب و آرایش تقریبا یکسان فضاهای شهری در دوره ی مورد نظر حکایت دارد. کلید واژه: بازار ، برج و بارو ، ربض ، شهر ، فضای کالبدی ، مسجد.